Back Амазонка Abkhazian Амазонкэ ADY Amasonerivier Afrikaans Amazonas ALS አማዞን ወንዝ Amharic Río Amazonas AN Amāzanēa ANG अमेजन नदी ANP نهر الأمازون Arabic لواد د لأمازون ARY
 | |
| Math | afon  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Amason |
De-Amazonas.ogg | |
| Daearyddiaeth | |
| Gwlad | Periw, Colombia, Brasil |
| Cyfesurynnau | 4.44836°S 73.4559°W, 0.7078°N 50.0894°W |
| Tarddiad | Afon Marañón, Afon Ucayali |
| Aber | Cefnfor yr Iwerydd |
| Llednentydd | Afon Madeira, Tapajós River, Afon Xingu, Rio Negro, Afon Japurá, Afon Napo, Afon Putumayo, Afon Preto da Eva, Afon Nanay, Afon Javary, Afon Paru, Trombetas River, Afon Jari, Afon Jutai, Afon Urubu, Afon Jandiatuba, Afon Manacapuru, Afon Uatumã, Afon Nhamundá, Afon Arabela, Afon Guajará, Afon Ucayali, Paraná Urariá, Ampiyacu River, Apayacu River, Atacuari River, Itaya River, Afon Jurua, Afon Marañón |
| Dalgylch | 7,050,000 cilometr sgwâr |
| Hyd | 6,400 cilometr |
| Arllwysiad | 209,000 metr ciwbic yr eiliad, 168,700 metr ciwbic yr eiliad |
 | |
 | |
Mae Afon Amazonas yn afon yn rhan ogleddol De America. Yr Amazonas yw'r afon fwyaf yn y byd, er y ceir rhywfaint o ddadlau ai'r Amazonas ynteu Afon Nîl yw'r hwyaf yn y byd, ond yn sicr mae'r Amazonas yn cario llawer mwy o ddŵr nag unrhyw afon arall gan gynnwys y Mississippi, Afon Nîl a'r Yangtze gyda'i gilydd. Honir mai hi yw'r ail hiraf ar y Ddaear, ar ôl Afon Nîl.[1][2] Mae'r afon o leiaf 6,400 km.[1] o hyd, ac yn yr aber mae tua 60 km o led. Yn 2009 mesurwyd hi eto, gan ddefnyddio pobl wrth ei glannau a lluniau lloeren, a nodwyd ei bod yn 6,575 km.[3]
Cyn concwest De America gan Ewropeaid, mae'n ymddangos nad oedd un enw ar yr afon cyfan, gyda rhanau ohoni'n dwyn enwau gwahanol, megis Paranaguazú, Guyerma a Solimoes. Yn 1500, y Sbaenwr Vicente Yañez Pinzón oedd arweinydd y fintai gyntaf o Ewropeaid i 'ddarganfod' yr afon. Rhoddwyd yr enw Amazonas i'r afon gan Francisco de Orellana, wedi iddo ddarganfod llwyth lle roedd y merched yn ymladd ochr yn ochr a'r dynion, megis yr Amasoniaid ym mytholeg Roeg. Orellana oedd yr Ewropead cyntaf i ddilyn yr afon yr holl ffordd o'r Andes i'r môr.
Arferid credu mai tarddiad yr afon oedd y Quebrada de Apacheta, yn yr Andes yn ardal Arequipa, Periw a phlanwyd croes bren i nodi'r tarddle. Am ganrif, credwyd mai ei tharddle (hynny yw, y man pellaf o'r aber) oedd tarddiad Afon Apurímac yn Nevado Mismi, nes y cyhoeddwyd ymchwil yn 2014 a ddangosodd mai tarddiad Afon Mantaro ar y Cordillera Rumi Cruz yn Peru oedd y man pellaf, ac felly gwir darddiad yr afon.[4] Mae afonydd Mantaro ac Apurímac yn ymuno, a chyda llednentydd eraill yn ffurfio Afon Ucayali, sydd yn ei dro yn cwrdd ag Afon Marañón i fyny'r afon o Iquitos, Periw, gan ffurfio'r hyn y mae pob gwlad ar wahan i Brasil yn ei ystyried yn brif gangen yr Amazon. Mae'r Brasilwyr, fodd bynnag, yn galw'r rhan hon yn "Afon Solimões", uwchlaw ei chydlifiad â'r Rio Negro, gan ffurfio'r hyn y mae Brasilwyr yn ei alw'n "Man Cyfarfod Dyfroedd yr Amazonas" (Portiwgaleg: Encontro das Águas) ym Manaus, dinas fwya'r afon.
Mae'r Amazonas yn cynrychioli 20% o holl ollyngiad afonol i'r cefnfor, a hynny yn fyd-eang, gyda chyfartaledd o tua 209,000 metr ciwbig yr eiliad (7,400,000 cu tr / s; 209,000,000 L / s; 55,000,000 USgal / s) — oddeutu 6,591 km ciwbig y flwyddyn (1,581 cu mi / a) yn llifo ohoni i'r môr - sy'n fwy na'r saith afon mwyaf nesaf gyda'i gilydd.[5] Basn yr Amazonas yw basn draenio mwya'r byd, gydag arwynebedd o oddeutu 7,000,000 cilomedr sgwâr (2,700,000 metr sgwâr).[1] Mae'r rhan o fasn draenio'r afon sydd ym Mrasil yn unig yn fwy na basn draenio unrhyw afon arall. Mae'r Amazonas yn mynd i mewn i Brasil gyda dim ond un rhan o bump o'r llif y mae'n ei gollwng, ar ddiwedd ei thaith, i Gefnfor yr Iwerydd, ond eto mae ganddi lif mwy ar y pwynt hwn nag unrhyw afon arall.[6][7]
- ↑ 1.0 1.1 1.2 "Amazon River". Encyclopædia Britannica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Tachwedd 2020.
- ↑ Uereyen, Soner; Kuenzer, Claudia (9 Rhagfyr 2019). "A Review of Earth Observation-Based Analyses for Major River Basins". Remote Sensing 11 (24): 2951. Bibcode 2019RemS...11.2951U. doi:10.3390/rs11242951. https://www.mdpi.com/2072-4292/11/24/2951/htm.
- ↑ Liu, Shaochuang; Lu, P; Liu, D; Jin, P; Wang, W (1 Mawrth 2009). "Pinpointing the sources and measuring the lengths of the principal rivers of the world". Int. J. Digital Earth 2 (1): 80–87. Bibcode 2009IJDE....2...80L. doi:10.1080/17538940902746082. https://www.researchgate.net/publication/220473241. Adalwyd 29 Rhagfyr 2018.
- ↑ James Contos; Nicholas Tripcevich (March 2014). "Correct placement of the most distant source of the Amazon River in the Mantaro River drainage". Area 46 (1): 27–39. doi:10.1111/area.12069. https://escholarship.org/content/qt6js988dk/qt6js988dk.pdf?t=nmjqr2.
- ↑ Moura, Rodrigo L.; Amado-Filho, Gilberto M.; Moraes, Fernando C.; Brasileiro, Poliana S.; Salomon, Paulo S.; Mahiques, Michel M.; Bastos, Alex C.; Almeida, Marcelo G. et al. (1 April 2016). "An extensive reef system at the Amazon River mouth" (yn en). Science Advances 2 (4): e1501252. Bibcode 2016SciA....2E1252M. doi:10.1126/sciadv.1501252. PMC 4846441. PMID 27152336. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4846441.
- ↑ Tom Sterling: Der Amazonas. Time-Life Bücher 1979, 7th German Printing, t. 19.
- ↑ Smith, Nigel J.H. (2003). Amazon Sweet Sea: Land, Life, and Water at the River's Mouth. University of Texas Press. tt. 1–2. ISBN 978-0-292-77770-5. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 Medi 2015.