Bregusrwydd a'r niwed o newid hinsawdd

Bregusrwydd a'r niwed o newid hinsawdd

Math	yn agored i niwed
Rhan o	ymaddasu i newid hinsawdd

Diffinnir bregusrwydd newid hinsawdd (neu bod yn agored i niwed oherwydd effeithiau newid hinsawdd) fel y “tueddiad neu ragdueddiad i berson, pobl neu'r byd natur gael ei effeithio’n andwyol” gan newid hinsawdd. Yn Saesneg, defnyddir y term, climate change vulnerability. Gall fod yn berthnasol i fodau dynol a hefyd i systemau naturiol (ecosystemau). Mae bregusrwydd dynol a bregusrwydd yr ecosystem yn rhyngddibynnol: mae'r ddau'n agored i niwed^[1] ac yn cwmpasu “amrywiaeth o gysyniadau ac elfennau, gan gynnwys sensitifrwydd neu dueddiad i niwed a diffyg gallu i ymdopi ac addasu”.^[1]  Mae bregusrwydd yn elfen o risg hinsawdd ac yn amrywio o fewn cymunedau ac ar draws cymdeithasau, rhanbarthau a gwledydd, a gall newid dros amser.^[1] Mae tua 3.3 i 3.6 biliwn o bobl yn byw mewn cyd-destunau sy'n agored iawn i newid yn yr hinsawdd yn 2021.^[1] 

Mae i ecosystemau a phobl fod yn agored i niwed oherwydd newid yn yr hinsawdd yn cael ei yrru gan rai patrymau datblygu anghynaliadwy megis "defnydd anghynaliadwy o'r cefnforoedd a'r tir, annhegwch, ymyleiddio, dadgoedwigo, patrymau hanesyddol fel gwladychiaeth, a llywodraethu annheg".^[1] Felly, mae bregusrwydd yn waeth mewn lleoliadau gyda "tlodi, heriau llywodraethu a mynediad cyfyngedig i wasanaethau ac adnoddau sylfaenol, gwrthdaro treisgar a lefelau uchel o fywoliaethau sy'n sensitif i newid hinsawdd (ee, ffermwyr tyddynwyr, bugeiliaid, cymunedau pysgota)".^[1] 

Gellir rhannu'r bregusrwydd hwn yn bennaf yn ddau gategori mawr: bregusrwydd economaidd, yn seiliedig ar ffactorau economaidd-gymdeithasol, a bregusrwydd daearyddol. Nid yw'r naill na'r llall yn annibynnol ar ei gilydd.

Ceir nifer o sefydliadau ac offer gan y gymuned ryngwladol a gwyddonwyr i asesu bregusrwydd yr hinsawdd.

Gall bregusrwydd hinsawdd (neu ba mor agored i newid) gynnwys amrywiaeth eang o wahanol ystyron, sefyllfaoedd a chyd-destunau mewn ymchwil newid hinsawdd, ond mae wedi bod yn gysyniad canolog mewn ymchwil academaidd ers 2005.^[2] Diffiniwyd y cysyniad yn nhrydydd adroddiad yr IPCC yn 2007 fel "i ba raddau y mae system yn agored i, ac yn methu ag ymdopi ag effeithiau andwyol newid hinsawdd, gan gynnwys amrywioldeb yr hinsawdd ac eithafion o ran y tywydd".^[3] Dywedodd Chweched Adroddiad Asesiad yr IPCC yn 2022 fod "dulliau o ddadansoddi ac asesu bregusrwydd wedi esblygu ers asesiadau blaenorol yr IPCC".^[1]  Yn yr adroddiad hwn, diffinnir bregusrwydd fel "y tueddiad neu ragdueddiad i gael ei effeithio'n andwyol, ac mae'n cwmpasu amrywiaeth o gysyniadau ac elfennau, gan gynnwys sensitifrwydd neu dueddiad i niwed a diffyg gallu i ymdopi ac addasu".^[1] Datblygiad pwysig yw y cydnabyddir fwyfwy bod bregusrwydd ecosystemau a phobl i newid hinsawdd yn amrywio’n sylweddol rhwng ac o fewn rhanbarthau a gwledydd.^[1] 

1. ↑ ^{1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8} IPCC, 2022: Summary for Policymakers [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, M. Tignor, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem (eds.)]. In: Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group II to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [H.-O. Pörtner, D.C. Roberts, M. Tignor, E.S. Poloczanska, K. Mintenbeck, A. Alegría, M. Craig, S. Langsdorf, S. Löschke, V. Möller, A. Okem, B. Rama (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA, pp. 3–33, doi:10.1017/9781009325844.001.
2. ↑ Füssel, Hans-Martin (2005-12-01) (yn en). Vulnerability in Climate Change Research: A Comprehensive Conceptual Framework. https://escholarship.org/uc/item/8993z6nm. Adalwyd 2020-12-26.
3. ↑ IPCC (2007a). "Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change (Core Writing Team, Pachauri, R.K and Reisinger, A. (eds.))". IPCC, Geneva, Switzerland. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-11-02. Cyrchwyd 2009-05-20.