Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon

Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon

Enghraifft o:	sefydliad parafilwrol, sefydliad gwleidyddol
Idioleg	Irish republicanism, cenedlaetholdeb asgell chwith, Iwerddon unedig, Cenedlaetholdeb Gwyddelig
Dechrau/Sefydlu	1969
Enw brodorol	Provisional Irish Republican Army
Gwladwriaeth	Gweriniaeth Iwerddon, Gogledd Iwerddon
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Corff parafilwrol gweriniaethol Gwyddelig oedd Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon (Saesneg: Provisional Irish Republican Army, Provisional IRA neu PIRA, ar lafar yn aml y Provos). Mewn Gwyddeleg, mae'n defnyddio'r un enw â nifer o gyrff eraill a fu neu sydd yn defnyddio'r enw Byddin Weriniaethol Iwerddon, sef Óglaigh na hÉireann ("Gwirfoddolwyr Iwerddon"). Mae hi wedi cael ei dynodi fel mudiad terfysgol gwaharddedig yn y Deyrnas Unedig, ac fel mudiad anghyfreithlon yng Ngweriniaeth Iwerddon. Gwêl y PIRA ei hun fel olynydd uniongyrchol Byddin Weriniaethol Iwerddon (IRA), a ymladdodd yn erbyn lluoedd y Deyrnas Unedig yn Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon. Mae'r "Dros Dro" yn y teitl yn adlais bwriadol o'r "Llywodraeth Dros Dro" a gyhoeddwyd yn ystod Gwrthryfel y Pasg, 1916.

Ffurfiwyd Byddin Weriniaethol Dros Dro Iwerddon yn 1969, pan holltodd oddi wrth Fyddin Weriniaethol Swyddogol Iwerddon. Ei nod oedd rhoi diwedd ar statws Gogledd Iwerddon o fewn y Deyrnas Unedig ac uno Iwerddon dan un llywodraeth sosialaidd. O 1969, bu'n cynnal ymgyrchoedd arfog i'r diben hwn. Ymysg digwyddiadau mwyaf nodedig yr ymgyrch roedd Streic Newyn Wyddelig 1981, pan aeth nifer o aelodau'r Fyddin oedd yn y carchar ar streic newyn i fynnu cael eu trin fel carcharorion rhyfel. Bu deg ohonynt farw o newyn, yn cynnwys arweinydd y streic, Bobby Sands. Cynhaliodd ymgyrch fomio yng Ngogledd Iwerddon a Lloegr yn erbyn yr hyn a welai fel targedau milwrol, gwleidyddol ac economaidd.^[1] Ar 28 Gorffennaf 2005, cyhoeddodd Cyngor y Fyddin fod yr ymgyrch arfog ar ben, ac y byddai o hynny ymlaen yn gweithio tuag at ei nod drwy ddulliau heddychol yn unig.

Ar 28 Gorffennaf 2005, cyhoeddodd Cyngor Byddin yr IRA ddiwedd ar ymladd gan ddefnyddio arfau, gan ddweud y byddai'n parhau i frwydro gan ddefnyddio "dulliau hollol wleidyddol a democrataidd a hynny yn gyfan gwbl ddi-drais." Aeth yn ei flaen i ddweud, "na ddylai Gwirfoddolwyr yr IRA ymroi i unrhyw fath arall o weithgaredd."^[2] Ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 2007, ysgrifennwyd papur swyddogol gan uwchswyddog o Fyddin Prydain yn dweud fod Byddin Prydain wedi methu â choncro'r IRA drwy drais, ond mynnodd hefyd iddi ddangos i'r IRA na allai hithau lwyddo drwy ddulliau trais. Aeth yr uwchswyddog yn ei flaen i ddisgrifio'r IRA fel corff "proffesiynol, sgilgar a chryf".^[3]

1. ↑ Oppenheimer, A. R. (2009). IRA, the bombs and the bullets : a history of deadly ingenuity. Dublin, Ireland: Irish Academic Press. ISBN 978-0-7165-2894-4. OCLC 233549934.
2. ↑ Staff, Guardian (2005-07-28). "Full text: IRA statement". the Guardian (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-09-03.
3. ↑ "Army paper says IRA not defeated."