Gwrthryfel y Pasg

Gwrthryfel y Pasg

Math	gwrthryfel
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon
Lleoliad	Dulyn, Swydd Meath, Contae na Gaillimhe, Corc
Gwlad	Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon
Cyfnod	29 Ebrill 1916
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Roedd Gwrthryfel y Pasg (Gwyddeleg: Éirí Amach na Cásca) yn wrthryfel gan genedlaetholwyr Gwyddelig yn ystod wythnos y Pasg yn 1916.

Gwrthryfel y Pasg oedd y gwrthryfel mwyaf yn hanes Iwerddon ers Gwrthryfel Gwyddelig 1798. Roedd y gwrthryfel wedi ei gynllunio yn bennaf gan yr IRB (Irish Republican Brotherhood yn Saesneg, neu Bráithreachas na Poblachta yn Wyddeleg). Parhaodd o ddydd Llun y Pasg 24 Ebrill hyd 30 Ebrill, 1916. Y saith aelod o'r pwyllgor fu'n ei gynllunio oedd Tomás Ó Cléirigh (Tom Clarke, yn Saesneg) Pádraig Mac Piarais (Padraig Pearse), Séamus Ó Conghaile (James Connolly), Éamonn Ceannt, Seosamh Pluncéid (Joseph Plunkett,) Seán Mac Diarmada a Tomás Mac Donnchadha (Thomas MacDonagh). Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel yn aelodau o'r Gwirfoddolwyr Gwyddelig (Óglaigh na hÉireann - Irish Volunteers), dan arweiniad Pádraig Mac Piarais, ond ymunodd aelodau o Arm Cathartha na hÉireann (Irish Citizen Army) gyda nhw dan arweiniad Séamus Ó Conghaile (James Connolly). Yn ninas Dulyn roedd y rhan fwyaf o'r ymladd, er bod rhywfaint o ymladd mewn rhannau eraill o Iwerddon. Meddiannod y gwrthryfelwyr nifer o adeiladau o gwmpas canol Dulyn, gyda'u pencadlys yn Swyddfa'r Bost. Wedi chwe diwrnod o ymladd, ildiodd y gwrthryfelwyr i'r fyddin Brydeinig. Lladdwyd 64 o'r gwrthryfelwyr yn y brwydro, tra lladdwyd 140 ac anafwyd 318 o fyddin Prydain. Lladdwyd 17 aelod o'r heddlu a thua 220 o bobl eraill.

Rhoddwyd yr arweinwyr ar eu prawf gan y fyddin, a dienyddiwyd 16 ohonynt yn ystod hanner cyntaf mis Mai, yn eu plith Séamus Ó Conghaile (James Connolly), oedd wedi ei anafu mor ddrwg fel na allai sefyll ac ac fe'i saethwyd yn eistedd mewn cadair. Ym mis Awst, crogwyd Ruairí Mac Easmainn (Roger Casement), a aethai i'r Almaen i geisio cefnogaeth i'r gwrthryfel ac a ddychwelodd i Iwerddon mewn llong danfor ychydig ddyddiau cyn dechrau'r gwrthryfel.

Gyrrwyd y gweddill o'r gwrthryfelwyr i wersyll carchar yn Fron-goch ger Y Bala. Lai na thair blynedd yn ddiweddarach, roedd llawer o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel ymysg y rhai a sefydlodd y Dáil Cyntaf yn 1919, a arweiniodd at sefydlu Gweriniaeth Iwerddon. Yn eu plith roedd Éamon de Valera a Mícheál Ó Coileáin (Michael Collins).