C'l artìcul chè 'l è scrit in Miranduléś |
Edgar Allan Poe (Boston, 19 ad Śnar dal 1809 – Baltimòra, 7 'd Utóbar dal 1849) 'l è stâ un scritōr e puéta americàṅ, cunsiderâ òṅ di più impurtànt dla literadùra di Stat Unî, invintōr dal racònt pulisièsc, d'l urōr e dal śal psiculògic, finénd anc p'r èsar arcurdâ p'r i sò racònt gòtic.
Edgar Poe (quést chè 'l è al sò nóm ad batéś) 'l è nâ a Boston in dal 1809, fiól di atór Elizabeth Arnold Hopkins Poe e David Poe Jr. Al gh'iva anc du fradèi, William Henry Leonard Poe e Rosalie Poe. Dòp la mòrt di genitōr, quànd lò al gh'iva dū an, al và a vìvar a cà ad John Allan, un marcànt dimóndi ric ad Richmond.
In dal 1815 i s trasferìsan in Inghiltéra e Edgar al taca a 'ndar a scóla in fiṅ a 'l 1820. Da putèṅ al gh'iva na bèla memòria e la sò èsar purtâ p'r al rimi e gl'anàfuri (na manéra ad ripétar al stési paròli tacànd dal fraśi nóvi par marcàr un cuncèt) al gh pòrta al scutmàj ad jingle-man.
I genitōr adutìṿ i gh vlìvan dar n'educasiòṅ ingléśa strica e lò al taca a studiàr in dla scóla ad Stoke Newington cuma pò al cuntarà in dla sò òpra William Wilson.
In dal 1821, a und'ś an, al tórna in di Stat Unî in dua al scriv al sò primi pueśìi. Butâ fóra da l'Acadèmia ad Richmond in dal 1825, al s inamurò 'd Elena Stannard, màdar 'd un sò cumpàgn ad scóla, ma lē la mór prèst. Edgar al patìs dimóndi e, dand 'n òć al sò létri, a s capìs ch'l andàva da par lò a piànśar in sal sò tómba ad nòt e par soqànt méś.
In c'l an lè al scriv dal rimi in unór 'd Elena e pò 'd Eleonora, Irene, Paeau. Ma sōl la Sarah Elmira Royster la cuntàva dimóndi par lò ma 'l matrimòni di dū 'l à patî i ustacùi dal pàdar dla dóna parchè lò al gh l'iva cun al sgnór Allan, al pàdar 'dutìṿ ad Poe.
Par Poe al 1826 'l è stâ 'n an deciśìṿ parchè al sa distàca da sò pàdar ch'al n vliva minga jutàr-al par via di dèbit che Edgar 'l iva fat in di sò an a l'Università dla Virgìgna. In dal 1834, prima ad murìr, al vèṅ diśeredâ par sò pàdar ch'al n s éra minga giustâ sèg.
Poe al tacò a guadagnàr-as da vìvar scrivénd a Baltimòra, Richmond, New York e Filadèlfia e in dal 1835 al fà gnir fóra i sò prim racònt in sal Courier. Al taca anc a lauràr par la redasiòṅ dal Southern Literary Messenger ad Richmond ma la sò vita la cuntìnua a èsar pîna ad patimènt. 'L an dòp al spóśa sò cuśìna Virginia Clemm ch'la gh'iva sōl tred'ś an.
Fra 'l 1837 e 'l 1838 al scriv Storia di Arthur Gordon Pym (The Narrative of Arthur Gordon Pym of Nantucket) ch'a véd pò la luś in dal 1838. A s trada 'd òṅ di lìbar più famóś ad Poe, e òṅ di più impurtànt dla sò prudusiòṅ dal terōr.
In dal 1840 al pùblica a Filadèlfia La caduta della casa degli Usher, Morella, William Wilson, La cometa e La conversazione di Eiros e Charmion.
In dal 1841 l'è la vòlta ad Il ritratto ovale, La vita della morte e La maschera della morte rossa. Al scriv anc I delitti della rue Morgue cun prutagunìsta al studióś dal crìmin Auguste Dupin, cunsiderâ òṅ di prim lavōr dal gènar pulisiésc.
Lo scarabeo d'oro (1843), Il corvo e altre poesie (1845) e Il gatto nero (1843) i al fànan pò dvintàr famóś in tut al mónd.
In dal 1846 la mór sò mujér ad teberculóśi e lò al casca in dla deśulasiòṅ più négra, butànd-as in dl'alcool. Al sò èsar pòvar e sénsa bèsi (l'è custrét a druàr i linsói matrimugnàl cuma sudàri par la sò spóśa) al fà crésar incóra da piò la sò depresiòṅ.
Al 3 'd Utóbar dal 1849 Poe al vèṅ catâ minga lùcid e mèś insiminî par li stradi ad Baltimora. Purtâ sùbit a 'l uśdàr, al mór al gióran 7.
|
|