Kioa | |
---|---|
Yanuyanu | |
Coordinates: 16°39′S 179°55′E / 16.650°S 179.917°ECoordinates: 16°39′S 179°55′E / 16.650°S 179.917°E | |
Matanitu | Viti |
Yanuyanu Ilawalawa | Vanua Levu Ilawalawa |
Kioa e dua na yanuyanu ena Viti, na outlier me Vanua Levu, e dua vei ira na yanuyanu e rua nei Viti. Ka toka veibasai Buca Taba, Kioa a voli ena dewavanua mai na Vaitupu kwajalein ena Tuvalu,o ira era lako mai na 1947 kei na 1983.[1]
E dina ga ni levu na kena levu, Vaitupua yaco me vutucoqa ena 1940 vakacaca ni ra sa biuvanua tiko e dua na iwiliwili ni matavuvale me ra vakaitikotiko e Kioa yanuyanu. [1] Ena mua ni Ivalu levu II,[2] Neli Lifuka curu ki na iyaya ena kena kumuni na ilavo me voli Kioa.[3][4][5] Taumada e 37 na tamata era biuvanua mai Vaitupu me ra vakaitikotiko e yanuyanu o Kioa; ena loma ni tini na yabaki, era a muria e sivia ni 235 na tamata. [1] Ena 1956, a lewena na itikotiko raraba ni Kioa o Neli Lifuka ka yaco me jemeni ni kena matabose.[3]
Na Kioa e dua vei ira na rua na yanuyanu e Viti lewena ena veitikotiko migrant mai na Yatu Pasivika, na kena ikarua Rabi, talega ena Vanua Levu Ilawalawa kei na itikotiko ki na dua na noda Banaban itikotiko. Ena itekivu ni 2005, a nanuma na matanitu Viti me rau sa laki bula taucoko kina na Kioa kei Rabi dauyanuyanu. Me vaka ni ituvuka e dua na sasaga balavu ni naturalization, a vakayacori e dua na soqo ni soqoni ena 15 Tiseba 2005 Tiseba me ra solia kina e 566 sitivikiti ni kena lewenivanua na yanuyanu kei ira na nodra kawa (eso vei ira ena gauna oqo mai Viti), ka meda ira ki na rawarawa kei na veivuke raraba ni vakakoro veivakatorocaketaki. A liutaki na soqo oqo mai vei Kebineti Italatala Josefa Vosanibola kei Ratu Naiqama Lalabalavu, ko koya talega na Tui Cakau, se dua na cecere turaga niCakaudrove, ka okati kina na yanuyanu o Kioa.
Lalabalavu kacivi ena Kioa dauyanuyanu me ra doka na nodra ivakatakilakila ka susuga cake ka taqomaka na nodra ivakarau ni bula.
E dina ni tiki ni Cakaudrove Yasana, na yanuyanu e tiko kina na ivakatagedegede ni vakayadua kei yagona sa veiqaravi tiko, na Kioa Yanuyanu Matabose, e dina ni Viti Kebineti sa lewa ena ika 15 Janueri 2006 me semati vata kei na Rabi Yanuyanu Matabose.
Na ituvaki ni yanuyanu e yaga ki na kena bibi raraba me vaka e dusimaki tu ena Viti Biodiversity Iwalewale kei Ituvatuva Cakacaka.[6]