Celtas

Os celtas^[1] son^[2] un conxunto de pobos indoeuropeos^[3] de Europa identificados polo uso das linguas celtas e outras semellanzas culturais.^[4][5][6][7] A historia da Europa precelta e a relación exacta entre os diferentes grupos étnicos, lingüísticos e culturais dentro do espazo celta é tema de debate e controversia.^[8] Por outra banda, o alcance xeográfico dos antigos celtas tamén está en disputa; particularmente, se os habitantes da Idade de Ferro de Gran Bretaña e Irlanda así coma os da Gallaecia deberían ser considerados ou non como celtas.^{[7][8][9][10]} Segundo unha teoría, a orixe común das linguas celtas, a lingua protocelta, xurdiu na cultura dos Campos de Urnas a finais da Idade de Bronce en Europa central, a cal floreceu arredor do ano -1200.^[11]

De acordo con outra teoría proposta no século XIX, o primeiro pobo en amosar características culturais consideradas como celtas foi o pobo da cultura de Hallstatt da Idade de Ferro, en Europa central (c. -800 e -450), chamada así polos ricos achados de tumas en Hallstatt, Austria.^[11][12] É por iso que ás veces a zona é coñecida como a "patria celta". Durante o período de La Tène (c. -450 BC até a conquista romana), chamado así polo sitio arqueolóxico de La Tène, en Suíza, esta cultura celta supostamente expandiuse por difusión transcultural ou migración até as Illas Británicas (celtas insulares), Francia e os Países Baixos (galos), Bohemia, Polonia e gran parte de Europa central, a Península Ibérica (celtiberos, célticos, lusitanos e galaicos) e o norte de Italia (cultura de Golasecca e galos cisalpinos)^[13] e, posteriormente o asentamento celta en Europa oriental que comezou no ano -279, chegando ao leste até Anatolia central (gálatas) na actual Turquía.^[14]

Os exemplos máis antigos e sen disputa dunha lingua celta son as inscricións en lepóntico do século -VI.^[15] As linguas celtas continentais son coñecidas case exclusivamente a través de inscricións e nomes de lugares. As linguas celtas insulares están rexistradas dende o século IV en inscricións Ogham, aínda que está claro que foron faladas nas illas moito tempo antes. A tradición literaria celta comezou con textos en irlandés antigo arredor do século VIII. Os textos da tradición literaria irlandesa antiga, como Táin Bó Cúailnge, sobreviviron en recensións do século XII.

A partir da metade do primeiro milenio, coa expansión do Imperio Romano e a migración dos pobos xermánicos, a cultura celta e as linguas celtas insulares quedaron restrinxidas a Irlanda, o oeste e o norte de Gran Bretaña (Gales, Escocia e Cornualla), a Illa de Man e a Bretaña. Entre os séculos V e VIII, as comunidades de fala celta destas rexión atlánticas emerxeron como unha entidade cultural razoablemente cohesionada. Tiñan unha herdanza lingüística, relixiosa e artística común que os distinguía da cultura e das entidades políticas que as rodeaban.^[16] Porén, por volta do século VI, as linguas celtas continentais deixaron de ser amplamente usadas.

A cultura celta insular diverxeu entre os gaels (irlandeses, escoceses e manx) e os britanos (galeses, córnicos e bretóns) nos períodos medieval e moderno.^[4][17][18] Unha identidade celta moderna foi construída como parte dun Rexurdimento celta romanticista en Gran Bretaña, Irlanda, e noutros territorios europeos, como Portugal e Galicia.^[19] No presente, o irlandés, o escocés, o galés e o bretón son falados aínda en parte do seu territorio histórico, e o córnico e o manx están en proceso de recuperación.

1. ↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para celta.
2. ↑ Waldman & Mason 2006, p. 144. "CELTS location: Greater Europe time period: Second millennium B.C.E. to present ancestry: Celtic
3. ↑ Mac Cana & Dillon. "Os celtas, un antigo pobo indoeuropeo, alcanzaron o seu apoxeo de influencia e expansión territorial durante o século -IV, estendéndose ao longo de Europa dende Gran Bretaña até Asia Menor."; Puhvel, Fee & Leeming 2003, p. 67. "[T]he Celts, were Indo-Europeans, a fact that explains a certain compatibility between Celtic, Roman, and Germanic mythology."; Riché 2005, p. 150. "The Celts and Germans were two Indo-European groups whose civilizations had some common characteristics."; Todd 1975, p. 42. "Celts and Germans were of course derived from the same Indo-European stock."; Encyclopedia Britannica. Celt. "Celt, also spelled Kelt, Latin Celta, plural Celtae, a member of an early Indo-European people who from the 2nd millennium bce to the 1st century bce spread over much of Europe.";
4. ↑ ^{4,0 4,1} Drinkwater 2012, p. 295. "Celts, a name applied by ancient writers to a population group occupying lands mainly north of the Mediterranean region from Galicia in the west to Galatia in the east. (Its application to the Welsh, the Scots, and the Irish is modern.) Their unity is recognizable by common speech and common artistic traditions.
5. ↑ Waldman & Mason 2006, p. 144. "Celts, in its modern usage, is an encompassing term referring to all Celtic-speaking peoples."
6. ↑ Encyclopedia Britannica. Celt. "Celt, also spelled Kelt, Latin Celta, plural Celtae, a member of an early Indo-European people who from the 2nd millennium bce to the 1st century bce spread over much of Europe. Their tribes and groups eventually ranged from the British Isles and northern Spain to as far east as Transylvania, the Black Sea coasts, and Galatia in Anatolia and were in part absorbed into the Roman Empire as Britons, Gauls, Boii, Galatians, and Celtiberians. Linguistically they survive in the modern Celtic speakers of Ireland, Highland Scotland, the Isle of Man, Wales, and Brittany.
7. ↑ ^{7,0 7,1} Koch, John (2005). Celtic Culture: a historical encyclopedia. Santa Barbara: ABC-CLIO. p. xix–xxi. ISBN 978-1-85109-440-0. Consultado o 9 de xuño de 2010. This Encyclopedia is designed for the use of everyone interested in Celtic studies and also for those interested in many related and subsidiary fields, including the individual CELTIC COUNTRIES and their languages, literatures, archaeology, folklore, and mythology. In its chronological scope, the Encyclopedia covers subjects from the HALLSTATT and LA TENE periods of the later pre-Roman Iron Age to the beginning of the 21st century. 
8. ↑ ^{8,0 8,1} James, Simon (1999). The Atlantic Celts – Ancient People Or Modern Invention. University of Wisconsin Press. 
9. ↑ Collis, John (2003). The Celts: Origins, Myths and Inventions. Stroud: Tempus Publishing. ISBN 978-0-7524-2913-7. 
10. ↑ Pryor, Francis (2004). Britain BC. Harper Perennial. ISBN 978-0007126934. 
11. ↑ ^{11,0 11,1} Chadwick, Nora; Corcoran, J. X. W. P. (1970). The Celts. Penguin Books. pp. 28–33. 
12. ↑ Cunliffe, Barry (1997). The Ancient Celts. Penguin Books. pp. 39–67. 
13. ↑ Koch, John T (2010). Celtic from the West Chapter 9: Paradigm Shift? Interpreting Tartessian as Celtic – see map 9.3 The Ancient Celtic Languages c. 440/430 BC – see third map in PDF at URL provided which is essentially the same map (PDF). Oxbow Books, Oxford, UK. p. 193. ISBN 978-1-84217-410-4. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de xullo de 2012. Consultado o 25 de agosto de 2020. 
14. ↑ Koch, John T (2010). Celtic from the West Chapter 9: Paradigm Shift? Interpreting Tartessian as Celtic – see map 9.2 Celtic expansion from Hallstatt/La Tene central Europe – see second map in PDF at URL provided which is essentially the same map (PDF). Oxbow Books, Oxford, UK. p. 190. ISBN 978-1-84217-410-4. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 09 de xullo de 2012. Consultado o 25 de agosto de 2020. 
15. ↑ Stifter, David (2008). Old Celtic Languages (PDF). pp. 24–37. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 28 de setembro de 2011. Consultado o 26 de agosto de 2020. 
16. ↑ Cunliffe, Barry (2003). Oxford University Press, ed. The Celts – a very short introduction. p. 109. ISBN 978-0-19-280418-1. 
17. ↑ Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. p. 179. ISBN 978-0313309847. Os córnicos están relacionados con outros pobos celtas de Europa, os bretóns,* irlandeses,* escoceses,* manx,* galeses* e os galegos* do noroeste de España. 
18. ↑ Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. p. 766. ISBN 978-0313309847. Celtas, 257, 278, 523, 533, 555, 643; bretóns, 129–33; córnicos, 178–81; galegos, 277–80; irlandeses, 330–37; manx, 452–55; escoceses, 607–12; galeses 
19. ↑ McKevitt, Kerry Ann (2006). "Mythologizing Identity and History: a look at the Celtic past of Galicia" (PDF). E-Keltoi 6: 651–73. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 24 de xuño de 2011. Consultado o 8 de abril de 2011.