Back Keurajeuën Romawi ACE Romeinse Ryk Afrikaans የሮማ ግዛት Amharic Imperio Romano AN Romanisc Rice ANG الإمبراطورية الرومانية Arabic لإمبراطورية الرومانية ARY الامبراطوريه الرومانيه ARZ ৰোমান সাম্ৰাজ্য Assamese Imperiu romanu AST
Imperio a Romano | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 27 BC–AD 476/1453 | |||||||||||
![Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.[1]](view_html.php?sq=Envato&lang=ilo&q=Papeles:RomanEmpireTrajan117AD.png) Ti kaaduan a panaggay-at ti Imperio a Romano idi AD 117.[1] | |||||||||||
| Kapitolio | Ti Roma ket isu laeng idi ti politikal a kapitolio aginggana idi AD 286 Adda pay dagiti nadumaduma a polikal a sentro idi panawen ti Tetrakia bayat a ti Roma ket agnaynayon a ti nominal, kultural, ken ideolohikal a kapitolio. Ni Konstantino pinatakder ken binagonna manen ti siudad iti Konstantinopla a kas ti baro a kapitolio iti imperio idi 330.[2] Ti Mediolanum (Milan) ket isu idi ti lumaud a kapadana idi agdama nga agnanayon a panagbingbingay ti Daya/Laud. Ti lumaud nga imperial a husgado ket naiyalis idi idiay Ravenna. | ||||||||||
| Sapasap a sasao | Latin – opisial laeng aginggana idi 620 AD, Griego – opisial idiay Dumaya nga Imperio kalpasan idi 620 AD | ||||||||||
| Relihion | Romano a paganismo – aginggana idi 380 AD, Kristianidad – estado a relihion kalpasan idi 380 AD | ||||||||||
| Gobierno | Autokrasia | ||||||||||
| Emperador | |||||||||||
• 27 BC–AD 14 | Augustus | ||||||||||
• 378–395 | Teodosio I | ||||||||||
• 475–476 / 1449–1453 | Romulus Augustus / Konstantino XI | ||||||||||
| Konsul | |||||||||||
| Lehislatura | Romano a Senado | ||||||||||
| Historikal a panawen | Klasiko nga antigo | ||||||||||
| 2 Septiembre 31 BC | |||||||||||
| 27 BC | |||||||||||
• Ti Dioklesiano ket ginuduana ti Imperial nga administrasion iti Daya ken Laud | 285 | ||||||||||
• Konstantino ti Natan-ok nangibangon ti Konstantinopla a kas ti baro nga imperial a kapitolio | 330 | ||||||||||
• Ipupusay ni Teodosio ti Natan-ok, sinarunuan babaen ti panagbingbingay iti Imperio iti dumaya ken lumaud a gudua | 395 | ||||||||||
• Panakaikkat iti Lumaud nga Emperador Romulus Augustus/Fall of Constantinople * | AD 476/1453 | ||||||||||
| Kalawa | |||||||||||
| 25 BC[3][4] | 2,750,000 km2 (1,060,000 sq mi) | ||||||||||
| 50[3] | 4,200,000 km2 (1,600,000 sq mi) | ||||||||||
| 117[3] | 6,500,000 km2 (2,500,000 sq mi) | ||||||||||
| 390 [3] | 4,400,000 km2 (1,700,000 sq mi) | ||||||||||
| Populasion | |||||||||||
| 56800000 | |||||||||||
• 117[3] | 88000000 | ||||||||||
| Kuarta | (a) 27 BC – AD 212: 1 a balitok aureus (1/40 lb. iti balitok, napalaka iti 1/50 lb. babaen 212) = 25 a pirak denarii = 100 a gambang sesterces = 400 kobre asses. (b) 294–312: 1 a balitok aureus solidus (1/60 lb. iti balitok) = 10 a pirak argentei = 40 a gambang folles = 1,000 nadegrado a metal denarii (c) 312 ken dagiti sumaganad: 1 a balitok solidus (1/72 lb.) = 24 a pirak siliquae = 180 a gambang folles | ||||||||||
| |||||||||||
| Parte ita nga aldaw ti | Pagpagilian
| ||||||||||
* Dagitoy a napasamak ket nagmarka ti gibus iti Lumaud nga Imperio a Romano (286–476)[5] ken iti Dumaya nga Imperio a Romano (330–1453). | |||||||||||
Ti Imperio a Romano (Latin: IMPERIVM ROMANVM) ket isu ti kalpasan a Republikano a paset ti panawen iti taga-ugma a sibilisasion iti Romano, a naipakadumaan babaen ti maysa a autokratiko a porma iti gobierno ken dakkel a teritorio a tinengtengngel idiay Europa ken ti Mediterraneano.[6]
Ti 500 nga agtawen a Repubika a Romano, a sinarunuanna, ket napakapsot ti yaalsa babaen dagiti nadumaduma a sibil a gubat.[nb 2] Adda dagiti nadumaduma a napaspasamak a kadawyan naidarirag anga agmarka ti panaglasat manipud iti Repaublika iti Imperio, a mairamnan ti pannakaidutok ni Julius Caesar a kas ti agnanayon a diktador (44 BC), ti Gubat iti Actium (2 Septiembre 31 BC), ken ti panagited ti Roman Senado iti Octabion ti honoripiko Augustus (16 Enero 27 BC).[nb 3]
Ti Romano panagpadakkel ket nangrugi kadagiti aldaw iti Republika, ngem ti Imperio ket nagawatna ti kalatakan a gay-at babaen ni Emperador Trajan: itipanawen ti panagturayna (98 aginggana idi 117 AD) ti Imperio a Romano ket nagtengngel kadagiti agarup a 6.5 riwriw km2[7] iti rabaw tidaga. Gapu ti kadakkel ti panaggay-at ti Imperio ken ti kaatiddog panag-ibtur, dagiti pagadalan kenkultura iti Roma ket adda dagiti nauneg ken nabayag nga impluensia iti panagrangrang-ay iti pagsasao, relihionn, arkitektura, pilosopia, linteg, ken dagiti porma ti gobierno kadagiti tinurayanna a teritorio, a naisangsangayan ti Europa, ken babaen ti kaibuksilan iti Europeano a panagpadakkel iti dagup ti moderno a lubong.
Iti naladaw a maikatlo a siglo AD, ni Dioklesiano ket nagipatakder ti pannakasanay iti panagbingbingay ti turay a nagbaetan dagiti uppat a kumaduaan nga emperadopr (makunkuna a kas ti tetrakia) tapno mapasayaat ti panaksalaknib kadagiti nawatiwat a teritorio, a nagpakabael daytoy ti panagtatingga iti Didigra iti Maikatlo a Siglo. Iti panawen dagiti sumaganad a dekada ti Imperio ket agnanayon a nabingbingay iti Daya/Laud a pagtayyekan. Kalpasan ti ipupusay ni Teodosio I idi 395 naminsan pay daytoy a nabingbingay.[8]
Ti marmarba a Lumaud nga Imperio a Romano ket nalpas idi 476 idi napilit ni Romulus Augustus nga agibbet babaen ti Hermaniko daulo ti gubat a ni Odoakro.[9] Ti Dumaya a Romano wenno Imperio a Bisantino ket nalpas idi 1453 iti ipupusay ni Konstantino XI ken ti pannakatiliw iti Konstantinopla babaen ni Mehmed II, daulo dagiti Otomano a Turko.[10]
Biddut ti dakamat: Adda dagiti etiketa ti <ref> para iti grupo a nanaganan ti "nb", ngem awan ti nabirukan a kapada nga etiketa ti <references group="nb"/>, wenno awan ti pangrikep ti </ref>
- ^ Bennett, J. Trajan: Optimus Princeps. 1997. Fig. 1
- ^ Konstantino I (306–337 AD) babaen ni Hans A. Pohlsander. De Imperatoribus Romanis. Naisurat idi 2004-1-8. Naala idi 2007-3-20.
- ^ a b c d Taagepera, Rein (1979). "Kadakkel ken Kabayag dagiti Imperio: Dagiti Panagrang-ay ken Panagapday a Killo, 600 B.C. aginggana idi 600 A.D.". Siensia Sosial a Pakasaritaan. Unibersidad a Pagmalditan ti Duke. 3 (3/4): 125. doi:10.2307/1170959. JSTOR 1170959.
- ^ John D. Durand, Naipakasaritaan a Karkulo iti Populasion ti Lubong: Maysa nga Ebaluasion, 1977, pp. 253–296.
- ^ "Roman Empire – Britannica Online Encyclopedia". www.britannica.com. Naala idi 2008-07-09.
- ^ "Imperio a Romano", Microsoft Encarta Online nga Ensiklopedia 2008
- ^ Parker, Philip, "Ti Imperio ket Agsardeng Ditoy". p.2.
- ^ Chester G. Starr, Ti Pakasaritaan ti Taga-ugma a Lubong, Maikadu a nga Edision. Oxford Unibersidad a Pagmalditan, 1974. pp. 670–678.
- ^ Isaac Asimov. Kronolohia iti Lubong ni Asimov. Harper Collins, 1989. p. 110.
- ^ Asimov, p. 198.