Back Џьамтәыла Abkhazian Iran ACE Иран ADY Iran Afrikaans Iran ALS ፋርስ Amharic Iran AMI Irán AN Persealand ANG ईरान ANP
Islamiko a Republika ti Iran جمهوری اسلامی ایران Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān | |
|---|---|
 Wagayway
 Kayarigan
| |
| Napili a pagsasao: استقلال. آزادی. جمهوری اسلامی (Ilokano: Panagwayawyas, Wayawaya, Islamiko a Republika) | |
| Nailian a kanta: Nailian a kanta iti Islamiko a Republika iti Iran (opisial) | |
.svg) | |
| Kapitolio ken kadakkelan a siudad | Tehran 35°41′N 51°25′E / 35.683°N 51.417°E |
| Opisial a sasao | Persiano |
| Naisasao a pagsasao | Persiano, Aseri, Asiriano Neo-Arameiko, Armenio, Kurdo, Lori, Balochi, Gilaki, Mazandarani, Arabiko, Turkmen |
| Nagan dagiti umili | Iraniano |
| Gobierno | Unitari nga estado, Islamiko a republika |
| Muhammad al-Mahdi (مُحَمَّد ٱلْمَهْدِي) Ali Khamenei (سید علی خامنهای) | |
| Ebrahim Raisi (سیدابراهیم رئیسی) | |
| Mohammad Mokhber (محمد مخبر) | |
| Mohammad Bagher Ghalibaf (محمد باقر قالیباف) | |
| Gholam-Hossein Mohseni-Eje'i (غلامحسین محسنی اژهای) | |
| Lehislatura | Islamiko nga Agpakiuman a Gimong |
| Panagtitipon | |
| 625 BC | |
| 1501 | |
| 1 Abril 1979 | |
| 24 Oktubre 1979 | |
| Kalawa | |
• Dagup | 1,648,195 km2 (636,372 sq mi) (Maika-18) |
• Danum (%) | 0.7 |
| Populasion | |
• Karkulo idi 2012 | 76,091,000[1][2] (Maika-17) |
• Senso idi 2011 | 74,700,000 |
• Densidad | 46[3]/km2 (119.1/sq mi) (Maika-162) |
| GDP (PPP) | Karkulo idi 2011 |
• Dagup | $827.344 bilion[5] (Maika-17) |
• Tunggal maysa a tao | $10,797[6] |
| GDP (nominal) | Karkulo idi 2011 |
• Dagup | $420.894 bilion[6] (Maika-27) |
• Tunggal maysa a tao | $6,260[6] (Maika-83) |
| Gini (2010) | 38[7] kalalainganna |
| HDI (2013) |  0.749[8]nangato · Maiak-75 |
| Kuarta | Rial (﷼) (IRR) |
| Sona ti oras | UTC+03:30 (IRST) |
• Kalgaw (DST) | UTC+04:30 (Oras a Lawag ti Iran (IRDT)) |
| Pagmanehuan | kanawan |
| Kodigo ti panagtawag | 98 |
| Kodigo ti ISO 3166 | IR |
| TLD ti internet | .ir, ایران. |
Ti Iran (Persiano: ایران [ʔiˈɾɒn] (
dengngen)), opisial a ti Islamiko a Republika ti Iran (Persiano: جمهوری اسلامی ایران Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān), ket maysa a pagilian idiay Akinlaud nga Asia.[9][10] Ti nagan nga "Iran", nga iti Persiano ket kayatna a sawen a "Daga dagiti Ariano", ket kapatnengan nga inus-usar daytoy manipud idi Sassaniano a panawen. Naus-usar ti sangalubongan daytoy idi 1935, sakbayan a daytoy a pagilian ket naam-ammuan idi ti Akinlaud a lubong a kas ti Persia. Ti "Persia" ken "Iran" ket maisublatan a maus-usar iti linaon dagiti kultura; nupay kasta,ti "Iran" ket isu ti opisial a maus-usar a nagan kadagiti linaon a politika.[11][12]
Ti maika-18 a kadakkelan a pagilian iti lubong iti termino a kalawa iti 1,648,195 km2 (636,372 sq mi), ti Iran ket adda ti populasion ti agarup a 75 a riwriw.[13] Daytoy ket maysa a pagilian itinaisangsangayan a heopolitika a kinapangruna gapu ti lokasionna kadagiti tallo lugar iti Asia (Laud, Tengnga, ken Abagatan). Ti Iran nabeddengan iti amianan babaen ti Armenia, Azerbaijan ken Turkmenistan. Ti Iran ket maysa a litoral nga estado ti Baybay Kaspio, nga adda ti kauneg ti daga a baybay, ti Kazakhstan ken Rusia ket dagus pay a kaarruba ti Iran iti amianan. Ti Iran ket nagbeddengan iti daya babaen ti Apganistan ken Pakistan, iti abagatan babaen ti Golpo Persiano ken ti Golpo ti Oman, iti laud babaen ti Irak ken iti amianan a laud babaen ti Turkia. Ti Tehran ket isu ti kapitoliona, ti kadakkelan a siudad ti pagilian ken ti politikal, kultural, komersial ken industrial a sentro ti pagilian. Ti Iran ket maysa a rehional a bileg,[14][15] ken agtengtengngel ti nangruna a puesto iti sekuridad ti sangalubongan nga enerhia ken ekonomia ti lubong a kas nagbanagan kadagiti dakkel a reserbana iti petrolio ken masna nga alingasaw. Ti Iran ket adda ti maikadua a kadakkelan a napasingkedan a reserba ti masna nga alingasaw iti lubong ken ti maikapat a kadakkelan a napasingkedan a reserba ti petrolio.[16]
Ti Iran ket isu ti pangibalayan kadagiti kaduogan a sibilisasion iti lubong.[17] Ti immuna a dinastia idiay Iran ket naporma idi las-ud ti Elamita a pagarian idi 2800 BC. Ti Irani a Medes ket nangikaykaysa ti Iran iti maysa nga imperio idi 625 BC.[18] Dagiti ket sinaruno ti ken Irani nga Akamenidanga Imperio, ti Heleniko a Seleusida nga Imperio kendagiti dua a simmarsaruno nga Irani nga imperio, dagiti Parto ken dagiti Sassanid, sakbay ti Muslim a panarukma idi 651 AD. Dagiti kalpasan ti Islamiko a dinastia ken dagiti imperio ti Iran ket nagpadakkelda ti pagsasao a Persiano ken kultura kadagiti amin a Irani a banak. Dagiti nasapa a dinastia ti Iran a nangiyunay-unay manen ti pnnakawaya ti Iran ket mairaman dagiti Tahirid, Saffarid, Samanid kenBuyid.
Ti agrangrang-ay a Persiano a literatura, philosopia, medisina, astronomia, matematika ken arte ket nagbalin kadagiti nangruna nga elemento ti Muslim a sibilisasion. Ti Irani nga identidad ket nagtultuloy urayno adda dagiti gangganaet a panaturturay kadagiti dimteng a sigsiglo[19] ken ti Persiano a kultura ket inampon pay babaen dagiti Ghaznavid,[20] Ti Seljuk,[21][22] Ilkhanid[23] ken ti Timurid[24] agturturay. Ti irurumsua ti 1501 iti Safavid a dinastia,[25] a nangipakpatakder ti Imami a Shia nga Islam[26] a kas ti opisial a relihion ti imperioda, ket nangmarka iti maysa a kangrunaan a nagsikkuan a punto ti Irani ken Muslim a pakasaritaan.Ti Kontitusional a Rebolusion ti Persia ket nangibangon ti immuna a parlamento ti pagilian idi 1906, iti kaunegan ti maysa a batay-linteg a monarkia. Kalpasan ti maysa a kudeta nga inrugi babaen ti Nagkaykaysa a Pagarian ken Estados Unidos idi 1953, ti Iran ket nagin-inut a nagbalin nga ad-adu nga autokratiko a pagilian. Ti immad-adu a panagsuppiat iti gangganaet nga impluensia ket kimmaro idi las-ud ti Irani a Rebolusion a nakaiturongan ti pannakabangon ti maysa nga Islamiko a republika idi 1 Abril 1979.
Ti Iran ket maysa a kaemeng dagiti nangipundar ti Nagkaykaysa a Pagpagilian , NAM, OIC ken ti OPEC. Ti politikal a sistema ti Iran, a naibatay ti 1979 a batay-linteg, ket buklen dagiti nadumaduma a narikut a nagkikinnapet nga agturturay a bagbagi. Ti kangatuan a kasasaad ti turay ket ti Kangatuan a Daulo. Ti Shia nga Islam ket isu ti opisial a relihion ken ti Persiano ket isu ti opisial a pagsasao.[27]
- ^ "Opisial a Pagurasan ti Populasion iti Iran". Amar.org.ir. Naala idi 13 Pebrero 2012.
- ^ Listaan dagiti pagilian babaen ti populasion
- ^ Listaan dagiti pagilian babaen ti densidad ti populasion
- ^ Listaan dagiti pagilian babaen ti densidad ti populasion
- ^ "Internasional a Pundo ti Panguartaan". Theodora.com. Naala idi 7 Disiembre 2011.
- ^ a b c "Iran". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 21 Abril 2011.
- ^ "Central bank: Income equality improved in Iran". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2013-11-15. Naala idi 2015-06-26. Naiyarkibo 2013-11-15 iti Wayback Machine
- ^ "Human Development Report 2010" (PDF). United Nations. 2010. Naala idi 5 Nobiembre 2010.
- ^ ""CESWW" – Panangipalpalawag ti Tengnga nga Eurasia". Cesww.fas.harvard.edu. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2018-09-15. Naala idi 1 Agosto 2010. Naiyarkibo 2018-09-15 iti Wayback Machine
- ^ Iran National Geographic.
- ^ Iransaga Naiyarkibo 2013-05-23 iti Wayback Machine,ti "Persia wenno Iran, maysa nga ababa a pakasaritaan".
- ^ Iranian.ws, Irani ken Persiano nga Arte.
- ^ "Iran". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica. 2012. Naala idi 8 Agosto 2012.
- ^ Ti Opisina ti Komite, Kamara ti Commons. "Napili a Komite ti Ganganaet a Pannakibiang, Maikawalo a Reporta, Iran". Publications.parliament.uk. Naala idi 18 Hunio 2011.
- ^ Iran @ 2000 ken Labes dagiti serye ti lektura, pangyuna a bitla, W. Herbert Hunt, 18 Mayo 2000 Naiyarkibo 2010-01-03 iti Wayback Machine Naala idi 1 Oktubre 2007.
- ^ CIA World Factbook. "Iran". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-02-03. Naala idi 7 Agosto 2012. Naiyarkibo 2012-02-03 iti Wayback Machine
- ^ Lowell Barrington, Michael J. Bosia, Kathleen Bruhn, "Komperatibo a Politika: Dagiti Estruktura ken dagiti Pagpilian", Cengage Learning, 2009. Naala manipud iti panid 34: "Kasla ti Tsina, ti Iran ket panagibalayan ti kaduogan a sibilisasion iti lubong"
- ^ Encyclopædia Britannica. "Artikulo ti Encyclopædia Britannica Encyclopedia: Midia ti taga-ugma a rehion, Iran". Britannica.com. Naala idi 25 Agosto 2010.
- ^ "Ahmad Ashraf, "Irani nga Identidad" iti Encyclopaedia Iranica". Iranicaonline.org. 15 Disiembre 2006. Naala idi 14 Septiembre 2011.
- ^ B. Spuler, "Ti Pannkadadael ti Kalipato iti Daya", iti Cambridge a Pakasaritaan ti Islam, Tom. IA: Dagiti tengnga a Islamiko a daga manipud iti Kasakbayan a panawen ti Islamiko aginggana ti Umuna a Sangalubongan a Gubat, ed. babaen ni P.M. Holt, Ann K.S. Lambton, ken Bernard Lewis (Cambridge: Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan, 1970). pg 147: Maysa kadagiti nagbanagan ti panagpabaro ti Persiano a kararua a nagbangan daytoy nga obra ket dagidi Ghaznavid ket nagbalinda a Persiano ken isunga nagbalina Persiano a dinastia.
- ^ Grousset, Rene, Ti Imperio dagiti Estepa, (Unibersidad ti Rutgers a Pagmalditan, 1991), 161,164; "..nagpabaro kadagiti panagpadas dagiti Seljuk ti panabiruk ti maysa a nalatak a Turko-Persiano nga imperio idiay akindaya nga Iran..", "Maipalplagip a dagiti Seljuk, dagiti Turkomano a nagbalbalin a sultan ti Persia, ken saanda a pinabalina Turkia ti Persia-nga awan ti dudua gapu ta saanda a kinayat. Iti kagiddiatan, isuda ti nagboluntario nga agbalin a Persiano ken isuda, iti panagkukua kadagiti nalatak a daan a Sassanid nga ari, ket nagreggetda a mangsalaknib dagiti populasion ti Iran manipud kadagiti agsamsam banda dagiti Ghuzz ken nangisalakan ti Iraniani a kultura manipud iti the Turkomano a panagmes."
- ^ Bosworth, C.E.; Hillenbrand, R.; Rogers, J.M.; Blois, F.C. de; Bosworth, C.E.; Darley-Doran, R.E., Saldjukids, Ensiklopedia ti Islam. Inurnos babaen ni: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel ken W.P. Heinrichs. Brill, 2009. Brill Online: “Iti maipapana ti kultura, ti panagtitipon ti Seljuq nga Imperio ket nangmarka ti ad-adu nga agpang iti pannakaikkat ti trono ti Arabiko manipud iti panagmaymaysana a lingua franca dagiti naadalan ken natakneng a kagimongan iti Tengnga a Daya. Nga immayda a kas idi iti maysa a Transoxania nga isu idi ket adu pay nga umuna nga Irani ken iti maitutop a Persia, dagiti Seljuq nga awan bukodda a nangato nga agpang iti Turko a kultura wenno literario a tawidan – ket nangalada iti Persia, isunga ti pagsasao a Persiano ket nagbalin nga isu ti administrasion ken kultura idiay dagada a Persia kenAnatolia. Ti Persiano a kultura dagiti Rum Seljuq ket naisangsangayan idi a napintas, ken nagin-inut laeng a rimsua ti Turko a kas ti naiyariping a pagsasao iti pagobraan ti giobierno ken adab; ti Persiano nga imprenta iti Otomano a sibilisasion ket nagtaltalinaay a napigsa aginggana idi maika-19 a siglo. "
- ^ Ross E. Dunn, "dagiti Panagbanbanniaga ni Ibn Battuta, ti Muslim a mangbanniaga iti maikasangapulo ket uppata siglo", Unibersidad ti California a Pagmalditan, 1986. pg 144: "Agpaysao nga idi babaen ti Ilkhanid a kinaturay ti nangato a kultura ti dumaya ken tengnga nga Anatolia ket nagbalin nga ad-adu a Persiano ngem kadagidi"
- ^ Maria Subtelny, "Dagiti Timurids nga Agdaldaliasat", BRILL; nailustrado nga edision (30 Septiembre 2007). pg 40: "Nupay kasta, iti narikut a pamay-an , dagiti kameng ti Timurid a dinastia ken dagiti agsupsuporta kaniada a Turko-Mongoliano ket nagbalinda a nasanay iti kultura babaen ti panagliklikmut ti Persinate millieu a nagamampon kadagiti modelo ti Persiano a kultura ken panagraman ken nagtigtignay a kas dagiti patron ti Persiano a kultura, pinintaan, arkitektura ken musika." pg 41: "Dagiti kinaudi a kameng ti dinastia, a naisangsangayan kada Sultan-Abu Sa'id ken Sultan-Husain, iti kinapudno ket naikedkedengda a kas modelo ti Perso-Islamiko nga agturturay a nangirang-ay kadagiti adu a panagikaskaso ti panagrang-ay ti agrikultura a kas ti inaramidda ti panagirang-ay ti korte ti Persiano a kultura."
- ^ Andrew J. Newman, Safavid Iran: Pannakaipasngay manen ti Persiano nga Imperio, I. B. Tauris (30 Marso 2006)
- ^ R.M. Savory, Safavids, Ensiklopedia ti Islam, maika-2 nga edision
- ^ "قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران" (iti Persiano). Naala idi 23 Enero 2008.