Back 19de eeu Afrikaans 19. Jahrhundert ALS 19ኛው ምዕተ ዓመት Amharic Sieglo XIX AN القرن 19 Arabic القرن التسعتاشر ARZ Sieglu XIX AST XIX гӀасру AV 19-eafa decemda AVK XIX əsr Azerbaijani
| Historio > yarcento |
| 18ma yarcento19ma20ma yarcento
|
| Yardeki: 1800a • 1810a • 1820a • 1830a • 1840a |
| Yari: 1801 • 1802 • 1803 • 1804 • 1805 |
La 19ma yarcento komencis ye la 1ma di januaro 1801 e finis ye la 31ma di decembro 1900. Ol esis epoko di granda transformi. En 1804, la habitantaro di la Tero esis cirkume 1 miliardo, e komencis kreskar rapide dum ca yarcento. La habitantaro di Europa duopleskis dum la yarcento, de 200 milioni til 400 milioni.
Dum la 19ma yarcento eventis, inter altri, la krulo dil imperii Hispana, dil unesma e di la Duesma imperii Franca, di la dinastio Qing en Chinia, di la Santa Romana Imperio e dil imperio Mughal. Altralatere, Britanian imperio, Usa, Rusa imperio, Francia e Japonian imperio expansis lia teritorii ed influi, Germana imperio kreesis, l'unigo di Italia eventis. Pos 1815, l'Unionita Rejio divenis klare la dominacinta povo.
Multa ciencala deskovraji facesis dum ta yarcento: Charles Darwin publikigis L'Origino dil Speci en 1859, e propozis evoluciono-teorio. Gregor Mendel studiis longatempe biologiala heredo, origino di la moderna genetiko. Louis Pasteur developis la pasteuriso e kreis vacino kontre rabio. Dmitri Mendeleyev kreis tale nomizita "periodala tabelo" por klasifikar kemial elementi.
L'inquesti e la developo di la konoci pri vaporo, elektro e fosila fueli dum la yarcento posibligis la kreado di multa importanta inventuri dum ta epoko, exemple lokomotivo, vapornavo, telegrafilo, telefonilo, lampo, e la moderna automobilo kun motoro di interna kombusto da Karl Benz. Transmara navigado kreskis dum ta epoko pos l'aparo di vapornavi. L'industriala produktado uzanta mashinaro anke kreskis, ma to ne portis prospero ad omna homi.
Sklaveso diminutesis multe dum la yarcento: en 1833, ol abolisesis en tota Britaniana kolonii; en Usa ol abolisesis komplete pos l'Usana interna milito. En Brazilia, ol abolisesis en 1888. Simile, serfeso abolisesis en Rusa imperio.
Tri granda revolucioni komencis en Francia e dissemis influi tra altra landi: la revoluciono di 1830, la revoluciono di 1848 e la revoluciono di 1871. La movado di laboristi e l'idei pri anarkiismo, socialismo e komunismo ank evolucionis dum ta yarcento. Karl Marx publikigis Komunista publika deklaro en 1848 e skribis l'unesma tomo di "La Kapitalo - Kritiko pri la politikal ekonomio" en 1867. L'altra du tomi publikigesis da Friedrich Engels pos la morto di Marx, en 1885 e 1894, rispektive. Ta libri havis granda influi en la filozofio, en la kulturo ed en la politiko e la revolucioni di la sequanta yarcento. La idei pri anarkiismo da Mihail Bakunin anke developesis dum ta yarcento. Altralatere, la idei konocita kom pozitivismo e developita dal Franca filozofo Auguste Comte pri la supereso di la cienco super la teologio e la metafiziko, ganis adepti meze la Sud-Amerikana politikisti e militisti.
Dum la komenco dil yarcento naskas tale nomizita "Imperio-stilo" en Franca arkitekturo. En la duimo dil yarcento aparis la stilo konocata kom "Neogotiko", ed dum la fino dil yarcento aparis tale nomizita stilo Art Nouveau.
De 1809 til 1898 preske omna Hispana kolonii che Nordal, Central e Sudal Amerika konquestabis nedependo. La lasta esis Porto-Riko e Kuba. Tamen, Hispania perdis la du en 1898, pos ke Usa vinkis Hispania che Milito Usana-Hispana. Brazilia nedependanteskis de Portugal ye la 7ma di septembro 1822. En 1825, Uruguay, qua invadesis en 1816 da armeo Portugalana-Brasiliana, nedependanteskis de Brazilia.
En Europa, Grekia nedepentanteskis en 1821, Belgia en 1830, e Rumania en 1877, pos militi, rispektive Milito pri nedependo Greka, Belga nedependo-milito e la Milito Rusa-Turka de 1877 til 1878. Hungaria, duktita da Lajos Kossuth, anke probis nedependanteskar del Austrian imperio en 1848. La nedependantesko sufokesis, ma en 1867 Austria-Hungaria divenis duala monarkio.
De 1853 til 1856 eventis la Milito di Krimea, en qua Rusa imperio vinkesis da federo inter Francia, Unionita Rejio, Otoman imperio e rejio Sardinia. Anke dum la 19ma yarcento eventis l'unigo di Italia en 1870, e Germania en 1871, kom monarkii. Vittorio Emmanuele la 2ma e Wilhelm la 1ma, rispektive, divenis la reji di la du landi.
En [[Pacifiko],] rejulo Kamehameha la 1ma o Kamehameha la Granda unionas tota l'insuli di Havayi sub lua regno en 1810. Dinastio Kamehameha guvernis til 1893, kande Usana trupi revokis la lasta imperiestrino, Liliʻuokalani.
L'Europana povi (Francia, Unionita Rejio) dividis Afrika en koloniala zoni, exemple Franciana West Afrika. Portugal mantelis lua kolonii en Angola, Mozambik ed altra mikra teritorii, Belgia recevis Belga Kongo (nune Demokratial Republiko Kongo) dum ke Italia recevis Libia, Eritrea e Somalia, e Germanian imperio recevis Tanganyika, Namibia e Kamerun. Nur Etiopia e Liberia restis nedependanta dum la fino dil siglo. Tamen, Liberia divenis l'unesma nedependanta lando en Afrika, en 1847.
Anke teritorii en Azia dividesis en influo-zoni o kolonii. Francia okupis Indochinia, dum ke Unionita Rejio okupis Indiana subkontinento e militis tri foyi kontre Burma, e vinkis Chinia dum l'unesma e la duesma opiumo-militi. Li establisis kolonio en Hong-Kong.