Tero

Tero (simbolo astronomiala: ) esas la triesma planeto di la sunala sistemo e la sola objekto astronomiala konocata qua havas vivo. To esas posibla pro ke Tero esas oceana mondo, la sola en la sunala sistemo havanta liquida surfaca aquo. Preske omna aquo di Tero trovesas en lua oceano globala, qua kovras 70.8% di la krusto di Tero. La restanta 29.2% di la krusto di Tero esas sika tero, maxim multa en formo di kontinental tereni en la tera mi-sfero. Maxim multa de la sika tero di Tero esas adminime kelke humida e kovrita da vejetantaro, dum ke granda glacio-folii en polaral dezerti di Tero kontenas plu multa aquo kam la suba aquo, lagi, riveri e atmosferala aquo kune. La krusto di Tero konsistas ek krust-plaki qui movas su lente, qui interagas por produktar montaro-kateni, volkani e sismi. Tero havas liquida extera kerno qua produktas magnetosfero qua kapablizas deviacar la plu multa de la nociva sunala venti e kosmala radii.

Tero havas dinamikala atmosfero, qua sustenas la surfacala kondicioni di Tero e protektas ol kontre la plu multa bolido e UV-lumo dum eniro. Ol havas kompozuro precipue de nitro e oxigeno. Aqua vaporo esas vaste prezenta en la atmosfero, formacante nubi qui kovras la plu multa di la planeto. La aqua vaporo agas quale efekto di varmala domo e, kune kun altra varmala domo gasi en la atmosfero, precipue karbona dioxido (CO₂), kreas la kondicioni por ke e liquida surfacala aquo e aqua vaporo persistez per la kaptado di energio de la lumo di la Suno. Ica proceso mantenas la nuna mezvalora surfacala temperaturo de 14.76°C, che qua aquo esas liquida sub normala atmosferala premo. Diferi en la quanto di kaptita energio inter geografiala regioni (quale che la equatorala regiono qua recevas plu multa sunlumo kam la polarala regioni) drivas atmosferala cirkulado e oceana flui, produktante globala klimatala sistemo kun diferanta klimatala regioni, e skalaro di veteral fenomeni quale precipito, permisante komponanti quale nitrogeno ciklar.

Tero esas rondija a elipsoido kun cirkumferenco ye cirke 40,000 km. Ol esas la maxim densa planeto en la Sunala Sistemo. De la quar rokoza planeti, ol esas la maxim granda e maxim masoza. Tero esas ye cirke ok lumo-minuti for la Suno e orbitas ol, bezonante yaro (cirke 365.25 dii) por komplektigar un revoluciono. Tero rotas cirkum sua propra axo en poko min kam un dio (cirke 23 hori e 56 minuti). La rotacala axo di Tero esas klinita relate la perpendikulo a sua orbitala plano cirkum la Suno, produktante sezonoi. Tero esas orbitata da un permananta naturala satelito, la Luno, qua orbitas Tero ye 384,400 km (1.28 lumo-sekundi) ed esas priske quarimo tam larja kam Tero. La gravitado di la Luno helpas stabilizar la axo di Tero, produktas mareoi e gradope lentas la rotaco di Tero. Mareala fixigo facis ke la Luno sempre montras la sama fazo a Tero.

Tero, quale la plumulto de altra korpi en la Sunala Sistemo, formacis ante 4.5 miliardi yari de gaso e polvo en la frua Sunala Sistemo. Dum la unesma miliardo yari di la historio di Tero, la oceano formacis e pose la vivo developesis en ol. La vivo difuzis globale ed alteris la atmosfero e surfaco di Tero, duktante a la Magna Oxidigala Evento ante du miliardi yari. Homi emersis ante 300,000 yari en Afrika e difuzis tra omna kontinento di Tero. Homi dependas de la biosfero e naturala resursi di Tero por sua survivado, ma impaktis plu e plu la planetal medio. La nuna homal impakto sur la klimato e biosfero di Tero esas nesustenebla, minacante la vivado di homi e multa altra formi di vivo, e kauzante vasta extinktigi.^[1]

1. ↑ Unionita Nacioni (2023), "Quo esas Klimato-chanjo (Angle)", UN Climate Action. Arkivigita de la originalo ye 26 januaro 2023. Acesita ye 17 agosto 2022.