Malta

Lýðveldið Malta
Repubblika ta' Malta
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: Virtute et constantia (latína) Styrkur og þrautseigja
Þjóðsöngur: L-Innu Malti
Höfuðborg	Valletta
Opinbert tungumál	maltneska og enska
Stjórnarfar	Lýðveldi
Forseti	Myriam Spiteri Debono
Forsætisráðherra	Robert Abela
Sjálfstæði	frá Bretlandi
• Yfirlýst	21. september 1964
• Lýðveldi	13. desember 1974
Evrópusambandsaðild	1. maí 2004
Flatarmál  • Samtals  • Vatn (%)	186. sæti 316 km² 0,001
Mannfjöldi  • Samtals (2021)  • Þéttleiki byggðar	167. sæti 519.562 1.649/km²
VLF (KMJ)	áætl. 2022
• Samtals	28,486 millj. dala (148. sæti)
• Á mann	54.647 dalir (24. sæti)
VÞL (2021)	0.918 (23. sæti)
Gjaldmiðill	Evra (€)
Tímabelti	UTC+1 (+2 á sumrin)
Þjóðarlén	.mt
Landsnúmer	+356

Malta er lítið og þéttbýlt eyríki í Miðjarðarhafi á eyjaklasa milli Ítalíu í norðri og norðurstrandar Líbíu í suðri. Malta er oft talin til Suður-Evrópu.^[1] Malta er um 80 km sunnan við Sikiley á Ítalíu og 333 km norðan við Líbíu.^[2] Opinber tungumál landsins eru maltneska og enska, en auk þess tala um 2/3 íbúa ítölsku. Malta hefur verið í Evrópusambandinu síðan 2004 og er minnsta Evrópusambandslandið, hvort sem horft er til mannfjölda eða stærðar.

Á Möltu hefur verið mannabyggð að minnsta kosti frá 5900 f.o.t.^[3] Eyjarnar hafa verið á valdi ýmissa ríkja í gegnum tíðina þar sem þær hafa þótt eftirsóknarverðar vegna hernaðarlega mikilvægrar legu sinnar.^[4] Meðal þeirra sem ríkt hafa yfir Möltu eru Föníkumenn, Rómverjar, Grikkir, Arabar, Normannar, Aragónía, Jóhannesarriddarar, Frakkar og Bretar.^[5]

Íbúar Möltu eru rúmlega hálf milljón^[6] og búa á 316 km² landsvæði.^[7] Malta er 10. minnsta land heims^[8][9] og fjórða þéttbýlasta land heims. Höfuðborgin, Valletta, er með minnsta höfuðborgarsvæðið í Evrópusambandinu bæði miðað við stærð og mannfjölda. Samkvæmt gögnum frá Eurostat frá 2020 náði borgarsvæðið yfir alla eyjuna þar sem rúm 480 þúsund búa.^[10][11] Samkvæmt Sameinuðu þjóðunum, ESPON og Evrópuráðinu er Malta öll eitt samfellt þéttbýlissvæði.^[12][13] Malta er því æ oftar kölluð borgríki^[14][15][16] og höfð með á listum yfir borgir^[17] eða stórborgarsvæði.^[18]

Malta varð bresk krúnunýlenda árið 1813. Eyjan var áfangastaður breskra skipa og höfuðstöðvar breska Miðjarðarhafsflotans. Öxulveldin settust um eyjuna í síðari heimsstyrjöld og þar var mikilvæg flotastöð bandamanna fyrir hernaðaraðgerðir þeirra í Norður-Afríku og á Miðjarðarhafi.^[19][20] Breska þingið samþykkti Möltulögin árið 1964 sem veittu Möltu sjálfstæði frá Bretlandi, en með Elísabetu 2. sem drottningu.^[21] Landið varð lýðveldi árið 1974. Malta hefur verið aðili að Breska samveldinu og Sameinuðu þjóðunum frá því landið fékk sjálfstæði, og gerðist aðili að Evrópusambandinu árið 2004. Malta tók upp evruna árið 2008.

Kristnir menn hafa búið á Möltu frá því í frumkristni, en kristni var umborin á eyjunni þegar Arabar náðu henni á sitt vald á 9. öld. Árið 1091 hertóku svo Normannar eyjuna undir stjórn Hróðgeirs 1. Í dag er rómversk-kaþólsk trú ríkistrú í landinu, en samkvæmt stjórnarskrá Möltu er öllum tryggt trúfrelsi.^[22][23] Efnahagslíf Möltu reiðir sig að miklu leyti á ferðaþjónustu. Veðurfar á eyjunni er hlýrra en á flestum stöðum í Evrópu og þar er mikið um afþreyingu og sögulegar minjar, þar á meðal þrjár sem eru á Heimsminjaskrá UNESCO: Ħal Saflieni-grafhvelfingin,^[24] Valletta,^[25] og sjö steinhof sem eru með elstu byggingum heims sem enn standa.^[26][27][28]

1. ↑ Chapman, David; Cassar, Godwin (október 2004). „Valletta“. Cities. 21 (5): 451–463. doi:10.1016/j.cities.2004.07.001.
2. ↑ Bonanno, Anthony, ritstjóri (2008). Malta and Sicily: Miscellaneous research projects (PDF). Palermo: Officina di Studi Medievali. ISBN 978-8888615837. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 27 maí 2012. Sótt 23 febrúar 2017.
3. ↑ „First inhabitants arrived 700 years earlier than thought“. Times of Malta. Afritað af uppruna á 22 október 2022. Sótt 25. mars 2020. {{cite news}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 23 mars 2022 suggested (hjálp)
4. ↑ Boissevain, Jeremy (1984). „Ritual Escalation in Malta“. Í Eric R. Wolf (ritstjóri). Religion, Power and Protest in Local Communities: The Northern Shore of the Mediterranean. Walter de Gruyter. bls. 165. ISBN 9783110097771. ISSN 1437-5370.
5. ↑ Rudolf, Uwe Jens; Berg, Warren G. (2010). Historical Dictionary of Malta. Scarecrow Press. bls. 1–11. ISBN 9780810873902.
6. ↑ „Census of Population and Housing 2021“ (PDF). nso.gov.mt. júlí 2022. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 9 ágúst 2022. Sótt 2 ágúst 2022.
7. ↑ Zammit, Andre (1986). „Valletta and the system of human settlements in the Maltese Islands“. Ekistics. 53 (316/317): 89–95. JSTOR 43620704.
8. ↑ Sultana, Ronald G. (1998). „Career guidance in Malta: A Mediterranean microstate in transition“ (PDF). International Journal for the Advancement of Counselling. 20: 3. doi:10.1023/A:1005386004103. S2CID 49470186. Afrit af upprunalegu (PDF) geymt þann 2 febrúar 2017. Sótt 27 janúar 2017.
9. ↑ „The Microstate Environmental World Cup: Malta vs. San Marino“. Environmentalgraffiti.com. 15. desember 2007. Afrit af upprunalegu geymt þann 25 janúar 2013. Sótt 31. mars 2009.
10. ↑ „Population on 1 January by age groups and sex – functional urban areas“. Eurostat. 2020. Sótt 5. mars 2022.
11. ↑ „Population on 1 January by broad age group, sex and metropolitan regions 2020“. Eurostat. 2020. Sótt 5. mars 2022.
12. ↑ "World Urbanization Prospects" Geymt 25 maí 2017 í Wayback Machine – Department of Economic and Social Affairs/Population Division, United Nations (Table A.2; page 79)
13. ↑ "Interim Territorial Cohesion Report" Geymt 23 apríl 2013 í Wayback Machine – Preliminary results of ESPON and EU Commission studies
14. ↑ Terterov, Marat; Reuvid, Jonathan (2005). Doing Business with Malta. GMB Publishing. bls. 167. ISBN 9781905050635.
15. ↑ Creativemalta.gov.mt, Draft National Strategy for the Cultural and Creative Industries – Creative Malta, afrit af upprunalegu geymt þann 28 júlí 2013, sótt 17 ágúst 2013
16. ↑ Flags, Symbols and their uses, Department of Information of Malta, afrit af upprunalegu geymt þann 29 júní 2015, sótt 25 febrúar 2019
17. ↑ "The Global Financial Centres" Geymt 27 febrúar 2017 í Wayback Machine – Qatar Financial Centre, 2015.
18. ↑ Metropolitan areas in Europe Geymt 20 október 2016 í Wayback Machine – Federal Institute for Research on Building, Urban Affairs and Spatial Development, 2011.
19. ↑ „GEORGE CROSS AWARD COMMEMORATION“. VisitMalta.com. 14 apríl 2015. Afrit af upprunalegu geymt þann 3 apríl 2015. Sótt 20 apríl 2015.
20. ↑ „Should the George Cross still be on Malta's flag?“. Times of Malta. 29 apríl 2012. Afrit af uppruna á 27 apríl 2015. Sótt 20 apríl 2015.
21. ↑ „Christmas Broadcast 1967“. Afrit af upprunalegu geymt þann 2 maí 2015. Sótt 20 apríl 2015.
22. ↑ „Constitution of Malta“. Ministry for Justice, Culture and Local Government. Afrit af upprunalegu geymt þann 1 október 2018. Sótt 10 febrúar 2018.
23. ↑ Central Intelligence Agency (CIA). „Malta“. The World Factbook. Sótt 16 maí 2007.
24. ↑ „Hal Saflieni Hypogeum“. UNESCO. Afrit af uppruna á 30. desember 2013. Sótt 18 janúar 2014.
25. ↑ „City of Valletta“. UNESCO. Afrit af upprunalegu geymt þann 25. mars 2016. Sótt 18 janúar 2014.
26. ↑ „Megalithic Temples of Malta“. UNESCO. Afrit af uppruna á 7 janúar 2014. Sótt 18 janúar 2014.
27. ↑ „Malta Temples and The OTS Foundation“. Otsf.org. Afrit af uppruna á 8 febrúar 2014. Sótt 31. mars 2009.
28. ↑ Daniel Cilia, Malta Before History (2004: Miranda Publishers) ISBN 9990985081