Tyrkjaveldi

Tyrkjaveldi
دولت عليه عثمانیه Devlet-i ʿAlīye-i ʿOsmānīye
Fáni	Skjaldarmerki
Kjörorð: دولت ابد مدت Devlet-i Ebed-müddet („Ríkið eilífa“)[1]
Höfuðborg	Söğüt[2] (u. þ. b. 1299–1331) Níkea[3] (İznik) (1331–1335) Bursa[4] (1335–1363) Adríanópólis (Edirne)[4] (1363–1453) Konstantínópel (nú Istanbúl) (1453–1922)
Opinbert tungumál	Tyrkneska
Stjórnarfar	Einveldi (1299–1876; 1878–1908; 1920–1922) og kalífadæmi (1517–1924[5]) Þingbundin konungsstjórn (1876–1878; 1908–1913; 1918–1920) Flokksræði (1913–1918)
Soldán	Ósman 1. (1299–1323/1324; fyrstur) Mehmed 6. (1918–1922; síðastur)
Kalífi	Selím 1. (1517–1520; fyrstur) Abdúl Mejid 2. (1922–1924; síðastur)
Nýtt ríki
• Stofnun	Í kringum 1299
• Soldánslaust tímabil	1402–1413
• Stofnun heimsveldis	1453
• Fyrra stjórnarskrártímabilið	1876–1878
• Seinna stjórnarskrártímabilið	1908–1920
• Soldánsdæmið afnumið	1. nóvember 1922
• Lýðveldið Tyrkland stofnað	29. október 1923
• Kalífadæmið afnumið	3. mars 1924
Flatarmál  • Samtals	5.200.000[6][7] km²
Mannfjöldi  • Samtals (1912)  • Þéttleiki byggðar	24.000.000[8] Breytilegt/km²
Gjaldmiðill	Ýmsir: Akçe, Para, Sultani, Kuruş, Líra

Tyrkjaveldi, einnig nefnt Ottómanveldið eða Ósmanska ríkið, (ottómönsk tyrkneska: دولت عالیه عثمانیه, Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye, tyrkneska: Osmanlı Devleti eða Osmanlı İmparatorluğu) var stórveldi við austurhluta Miðjarðarhafs sem Tyrkir stjórnuðu. Tyrkjaveldi ríkti yfir stórum hlutum Suðaustur-Evrópu, Vestur-Asíu og Norður-Afríku milli 14. og 20. aldar. Tyrkjaveldið var stofnað í norðvesturhluta Anatólíu árið 1299 í bænum Söğüt, af ættbálkahöfðingjanum Ósman (arabíska: Uthmān) sem heimsveldið var síðan kennt við.^[9] Ottómanar réðust fyrst inn í Evrópu árið 1354 og hófu að leggja Balkanskaga undir sig. Þar með breyttist ósmanska soldánsdæmið í heimsveldi með lönd í tveimur heimsálfum. Soldáni Mehmed II lagði stórborgina Konstantínópel undir sig árið 1453 og batt þannig enda á Austrómverska keisaradæmið.^[10]

Undir stjórn Súleimans mikla náði Tyrkjaveldi hátindi þróunar og útbreiðslu.^[11] Í upphafi 17. aldar skiptist ríkið í 32 héruð auk fjölda skattlanda. Sum þeirra voru síðar innlimuð í heimsveldið, en sum héldu eftir mismikilli sjálfstjórn í gegnum aldirnar. Konstantínópel varð höfuðborg heimsveldisins sem Istanbúl og Tyrkjaveldi var í margar aldir milligönguríki í verslun milli Evrópu og Asíu.

Áður var gjarnan sagt að ríkinu hefði tekið að hnigna eftir lát Súleimans mikla, en fræðimenn eru ekki lengur almennt á þeirri skoðun.^[12][13][14] Ríkið einkenndist af sterku og sveigjanlegu stjórnkerfi, efnahagskerfi og her á 17. og 18. öld.^[15][16] Á löngu friðartímabili, milli 1740 til 1768, dróst Tyrkjaveldi hernaðarlega aftur úr helstu keppinautum sínum, Habsborgaraveldinu og Rússaveldi.^[17] Í kjölfarið biðu Ottómanar nokkra alvarlega ósigra seint á 18. öld og 19. öld. Sjálfstæðisstríð Grikkja leiddi til sjálfstæðis Grikklands árið 1830. Þessi áföll leiddu til tilrauna til að nútímavæða ríkið með umbótum sem nefndust Tanzimat. Á 19. öld efldist ríkisvaldið því, þrátt fyrir missi landsvæða á Balkanskaga þar sem mörg ný sjálfstæð ríki urðu til á fyrrum yfirráðasvæði Tyrkjaveldis.

Með byltingu Ungtyrkja árið 1908 var stjórn ríkisins breytt í þingbundið konungsvald, en eftir slæmt gengi í Balkanstríðunum tók nefnd um einingu og framfarir yfir stjórn ríkisins með valdaráni árið 1913 og kom á flokksræði. Stjórnin gerði bandalag við Þýskaland og Tyrkjaveldi varð eitt af Miðveldunum í Fyrri heimsstyrjöld.^[18] Innanlandsátök settu mark sitt á ríkið, uppreisn Araba hófst í Vestur-Asíu og stjórnin stóð að þjóðarmorðum gegn Armenum, Assýringum og Grikkjum.^[19][20] Ósigurinn og hernám Bandamanna Tyrkjaveldis leiddu til skiptingar þess og yfirtöku Breta og Frakka á fyrrum yfirráðasvæðum þess í Mið-Austurlöndum. Mustafa Kemal Atatürk leiddi sjálfstæðisstríð Tyrklands gegn Bandamönnum og með stofnun lýðveldisins Tyrklands árið 1922 var Tyrkjaveldi formlega lagt niður.^[21]

1. ↑ McDonald, Sean; Moore, Simon (20 október 2015). „Communicating Identity in the Ottoman Empire and Some Implications for Contemporary States“. Atlantic Journal of Communication. 23 (5): 269–283. doi:10.1080/15456870.2015.1090439. ISSN 1545-6870. S2CID 146299650.
2. ↑ Stanford Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (Cambridge: University Press, 1976), vol. 1 p. 13
3. ↑ Atasoy & Raby 1989, bls. 19–20.
4. ↑ ^{4,0 4,1} Ottoman Capital Bursa. Opinber vefsíða menningar- og ferðamannaráðuneytis Tyrklands. Skoðað 8. febrúar 2022.
5. ↑ Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. New York: Basic Books. bls. 110–1. ISBN 978-0-465-02396-7.
6. ↑ Rein Taagepera (september 1997). „Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia“. International Studies Quarterly. 41 (3): 498. doi:10.1111/0020-8833.00053. JSTOR 2600793.
7. ↑ Turchin, Peter; Adams, Jonathan M.; Hall, Thomas D (desember 2006). „East-West Orientation of Historical Empires“. Journal of World-Systems Research. 12 (2): 223. ISSN 1076-156X. Sótt 12. september 2016.
8. ↑ Erickson, Edward J. (2003). Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912–1913. Greenwood Publishing Group. bls. 59. ISBN 978-0-275-97888-4.
9. ↑ „Ottoman Empire | Facts, History, & Map“. Encyclopedia Britannica (enska). Sótt 7 apríl 2021.
10. ↑ Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire, 1700–1922 (2. útgáfa). Cambridge University Press. bls. 4. ISBN 978-0-521-83910-5.
11. ↑ „Ottoman Empire“. Oxford Islamic Studies Online. 6 maí 2008. Afrit af upprunalegu geymt þann 25 maí 2012. Sótt 26 ágúst 2010.
12. ↑ Hathaway, Jane (2008). The Arab Lands under Ottoman Rule, 1516–1800. Pearson Education Ltd. bls. 8. ISBN 978-0-582-41899-8. „historians of the Ottoman Empire have rejected the narrative of decline in favor of one of crisis and adaptation“
13. ↑ Tezcan, Baki (2010). The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern Period. Cambridge University Press. bls. 9. ISBN 978-1-107-41144-9. „Ottomanist historians have produced several works in the last decades, revising the traditional understanding of this period from various angles, some of which were not even considered as topics of historical inquiry in the mid-twentieth century. Thanks to these works, the conventional narrative of Ottoman history – that in the late sixteenth century the Ottoman Empire entered a prolonged period of decline marked by steadily increasing military decay and institutional corruption – has been discarded.“
14. ↑ Woodhead, Christine (2011). „Introduction“. Í Christine Woodhead (ritstjóri). The Ottoman World. bls. 5. ISBN 978-0-415-44492-7. „Ottomanist historians have largely jettisoned the notion of a post-1600 'decline'“
15. ↑ Ágoston, Gábor (2009). „Introduction“. Í Ágoston, Gábor; Bruce Masters (ritstjórar). Encyclopedia of the Ottoman Empire. bls. xxxii.
16. ↑ Faroqhi, Suraiya (1994). „Crisis and Change, 1590–1699“. Í İnalcık, Halil; Donald Quataert (ritstjórar). An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300–1914. 2. bindi. Cambridge University Press. bls. 553. ISBN 978-0-521-57456-3. „In the past fifty years, scholars have frequently tended to view this decreasing participation of the sultan in political life as evidence for "Ottoman decadence", which supposedly began at some time during the second half of the sixteenth century. But recently, more note has been taken of the fact that the Ottoman Empire was still a formidable military and political power throughout the seventeenth century, and that noticeable though limited economic recovery followed the crisis of the years around 1600; after the crisis of the 1683–1699 war, there followed a longer and more decisive economic upswing. Major evidence of decline was not visible before the second half of the eighteenth century.“
17. ↑ Aksan, Virginia (2007). Ottoman Wars, 1700–1860: An Empire Besieged. Pearson Education Ltd. bls. 130–135. ISBN 978-0-582-30807-7.
18. ↑ Findley, Carter Vaughn (2010). Turkey, Islam, Nationalism and Modernity: A History, 1789–2007. New Haven: Yale University Press. bls. 200. ISBN 978-0-300-15260-9.
19. ↑ Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire, 1700–1922. Cambridge University Press (Kindle edition). bls. 186.
20. ↑ Schaller, Dominik J; Zimmerer, Jürgen (2008). „Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction“. Journal of Genocide Research. 10 (1): 7–14. doi:10.1080/14623520801950820. S2CID 71515470.
21. ↑ Howard, Douglas A. (2016). A History of the Ottoman Empire. Cambridge University Press. bls. 318. ISBN 978-1-108-10747-1.