L-Amerika t'Isfel

L-Amerika t’Isfel

Erja	17,840,000 km2
Popolazzjoni	423,581,078[1]
Densità tal-popolazzjoni	21.4/km2
PGD (nominal)	$2.90 triljun[2]
PGD (PPP)	$6.53 triljun[3]
PGD per capita	$6,720[4]
Demonimu	abitant tal-Amerka t’Isfel
Pajjiżi	12-14
Dipendenzi	Esterni (1-3) Interni (1-5)
Lingwi	Spanjol, Portugiż, Gwaraní, Ingliż, Franċiż, Olandiż, Quechua, Aymara, Mapudungun, u oħrajn
Żoni tal-ħin	UTC-2 sa UTC-5
L-ikbar bliet	São Paulo Lima Bogotá Rio de Janeiro Santiago Caracas Buenos Aires Salvador Brasília Fortaleza
Kodiċi NU M49	005 – l-Amerka t’Isfel 419 – l-Amerka Latina 019 – l-Amerki 001 – id-Dinja

L-Amerika t'Isfel (jew l-Amerka t'Isfel) hija kontinent li jinsab kollu kemm hu fl-Emisferu tal-Punent u l-iktar fl-Emisferu tan-Nofsinhar, b'biċċa relattivament żgħira fl-Emisferu tat-Tramuntana. Tista' tiġi deskritta wkoll bħala s-sottokontinent t'isfel miż-żewġ Amerki. F'dawn l-aħħar deċennji r-referenza għall-Amerka t'Isfel minflok reġjuni oħra (bħall-Amerka Latina jew il-Kon tan-Nofsinhar) żdiedet minħabba bidliet fid-dinamiċi ġeopolitiċi.

Fil-Punent tal-Amerka t'Isfel hemm l-Oċean Paċifiku u fit-Tramuntana u fil-Lvant hemm l-Oċean Atlantiku. Fil-Majjistral hemm l-Amerka ta' Fuq u l-Baħar Karibew. Hija magħmula minn tnax-il stat sovran: l-Arġentina, il-Bolivja, il-Brażil, iċ-Ċilì, il-Kolombja, l-Ekwador, il-Guyana, il-Paragwaj, il-Perù, is-Suriname, l-Urugwaj, u l-Venezwela; dipartiment u reġjun extra-Ewropew ta' Franza, il-Guyana Franċiża; u territorju extra-Ewropew Brittaniku: il-Gżejjer Falkland. Barra minn hekk, il-gżejjer ABC tar-Renju tan-Netherlands, il-Gżira ta' Ascension (id-dipendenza ta' Saint Helena, Ascension u Tristan da Cunha, u territorju extra-Ewropew Brittaniku), il-Gżira ta' Bouvet (dipendenza tan-Norveġja), il-Panama, il-Gżejjer tal-Georgia tan-Nofsinhar u l-Gżejjer Sandwich tan-Nofsinhar (territorju extra-Ewropew Brittaniku), u Trinidad u Tobago jistgħu jitqiesu wkoll bħala parti mill-Amerka t'Isfel.

L-Amerka t'Isfel tkopri madwar 17,840,000 kilometru kwadrat ta' art. Fl-2018, ġie stmat li l-popolazzjoni tagħha hija iktar minn 423 miljun persuna. L-Amerka t'Isfel hija r-raba' l-ikbar kontinent bħala art, wara l-Asja, l-Afrika u l-Amerka ta' Fuq) u l-ħames bħala popolazzjoni, wara l-Asja, l-Afrika, l-Ewropa u l-Amerka ta' Fuq. Il-Brażil huwa bil-qabża l-pajjiż bl-ikbar popolazzjoni fl-Amerka t'Isfel, b'iktar minn nofs il-popolazzjoni tal-kontinent, segwit mill-Kolombja, mill-Arġentina, mill-Venezwela u mill-Perù. F'dawn l-aħħar deċennji, il-Brażil iġġenera wkoll nofs il-Prodott Domestiku Gross (PDG) tal-kontinent u sar l-ewwel setgħa reġjonali.^[5]

Il-maġġoranza tal-popolazzjoni tal-Amerka t'Isfel tgħix qrib il-kosti tal-Punent jew tal-Lvant tal-kontinent, filwaqt li n-naħa ta' ġewwa u ferm lejn in-Nofsinhar, ma tantx jgħixu nies. Il-Punent tal-Amerka t'Isfel huwa dominat ġeografikament mill-muntanji tal-Andes. Min-naħa l-oħra, il-Lvant fih kemm reġjuni muntanjużi kif ukoll pjanuri enormi bi xmajjar bħall-Amażonja, l-Orinoco, u l-Paranà. Il-biċċa l-kbira tal-kontinent jinsab fit-tropiċi.

Il-prospettiva kulturali u etnika tal-kontinent toriġina mill-interazzjoni tal-popli indiġeni mal-ħakkiema u mal-immigranti Ewropej, u fuq livell iktar lokali, mal-ilsiera Afrikani. Minħabba l-istorja twila ta' kolonjaliżmu, il-maġġoranza l-kbira tal-abitanti tal-Amerka t'Isfel jitkellmu bil-Portugiż jew bl-Ispanjol, u s-soċjetajiet u l-istati jirriflettu t-tradizzjonijiet tal-Punent. Meta mqabbla mal-Ewropa, mal-Asja u mal-Afrika, fis-seklu 20 l-Amerka t'Isfel kienet kontinent paċifiku bi ftit gwerer.^[6]

1. ^ ""Overall total population" – World Population Prospects: The 2019 Revision" (xslx). population.un.org". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-02-27. Miġbur 2021-01-28. Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
2. ^ ""GDP nominal, current prices" - il-Fond Monetarju Internazzjonali". Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
3. ^ ""GDP PPP, current prices" - il-Fond Monetarju Internazzjonali". Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
4. ^ ""GDP per capita, current prices" - il-Fond Monetarju Internazzjonali". Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |koawturi= (għajnuna)
5. ^ Schenoni, Luis L. ""Unveiling the South American Balance" in Estudos Internacionais, 2(2): 215-232". Estudos Internacionais v. 2 n. 2 jul-dez 2015 p. 215-232 (bl-Ingliż).
6. ^ Holsti, 1996, p. 155.