Capitulatie (handelsverdrag)

Een capitulatie is een handelsverdrag waarin de ene verdragspartner privileges verleent aan onderdanen van de andere partner die op zijn grondgebied verblijven, waaronder immuniteit voor de lokale jurisdictie. Dat houdt in dat 'buitenlanders' voor wie de capitulatie geldt, berecht worden volgens hun eigen wetten. Capitulaties verlenen daarnaast privileges als vrijheid van handel, afschaffing dan wel verlaging van in- en uitvoerrechten, vrijheid van godsdienst en vrijheid van verblijf. In veel gevallen wordt ook vrijheid om te reizen verleend evenals vrijstelling van belastingen, vrijwaring van huiszoeking en het recht om nalatenschappen af te wikkelen in het geval dat er geen erfgenamen zijn.

Capitulaties werden in de eerste plaats afgesloten om de handel te bevorderen. Een bijkomend doel kon het vormen van een alliantie tegen een gezamenlijke vijand zijn, of het verkrijgen van bescherming tegen vijandige landen.

Veel capitulaties zijn afgesloten tussen gelijkwaardige partners. Als het voor een van hen niet van belang was om ook privileges voor zijn eigen onderdanen te verkrijgen, werd een eenzijdige capitulatie overeengekomen. Dat is vrijwel steeds het geval; het aantal bekende wederkerige capitulaties is beperkt. Er zijn ook talrijke capitulaties afgesloten tussen ongelijkwaardige partners. Deze kwamen tot stand onder militaire en diplomatieke druk; een dergelijke capitulatie wordt ook wel ongelijk verdrag genoemd.

De oudst bekende capitulaties dateren uit de oudheid. Ze werden afgesloten tussen heersers als koningen en sultans. In de late middeleeuwen droegen capitulaties bij aan het ontstaan van handelsstromen tussen de landen aan de Oost- en Noordzee, en tussen landen in het Middellandse Zeegebied. Tot de ondertekenaars behoorden, naast heersers, vaak bestuurders van steden die de facto zelfstandig waren. Vanaf de 16e eeuw sloot het Ottomaanse Rijk veel capitulaties af met Europese landen. Toen de macht van de Ottomanen in de 19e eeuw tanende was, begonnen westerse landen en hun onderdanen de mogelijkheden die de capitulaties hen boden te misbruiken. In dezelfde periode dwongen militair superieure westerse staten zwakkere landen als China en Japan tot het ondertekenen van voor hen nadelige capitulaties.

Onder invloed van de toenemende militaire macht van de Aziatische landen en onder internationale politieke druk werden zowel de capitulaties die afgedwongen waren door westerse grootmachten als de Ottomaanse capitulaties eind 19e en begin 20e eeuw afgeschaft. De eerste in 1899, de laatste in 1949.