De 'katholieken' waren een politieke groepering aan het einde van de negentiende eeuw in Nederland die vanaf omstreeks 1870 als groepering in het parlement optraden. Het zou tot 1883 duren, voordat er 'Proeve van een program van een katholieke partij' kwam en pas in 1897 kwam er een verbond van katholieke kiesverenigingen. Initiatiefnemer voor de vorming van de Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP) was de priester-staatsman Herman Schaepman. De RKSP was de voorloper van de Katholieke Volkspartij (KVP).
De katholieken konden steeds rekenen op een flink aantal afgevaardigden, omdat zij met name in de zuidelijke provincies in de meerderheid waren. Uit strategische overwegingen sloten de katholieken bovendien rond 1880 een verbond met de antirevolutionairen, omdat beide stromingen streefden naar financiële gelijkstelling van bijzonder en openbaar onderwijs. Dit leidde in 1881 tot de Schoolwet, die in later jaren (respectievelijk in 1857, 1878, 1890,1920 en 1985 een aantal aanpassingen onderging. In 1888 wist het rechtse verbond (de 'coalitie') tussen de katholieken en de antirevolutinairen een meerderheid te behalen, en kon een rechts kabinet gevormd worden, het kabinet-Mackay.