Wikipedia:Uitgelicht

Nicolaas Copernicus

Nicolaas Copernicus (19 februari 1473 – Frauenburg (Ermland, Koninklijk Pruisen), 24 mei 1543) was een wiskundige en astronoom die een heliocentrisch model van het universum opstelde waarbij de zon, in plaats van de aarde, in het centrum van de toen bekende planeten en vaste sterren werd geplaatst.

De uitgave van Copernicus' boek, De revolutionibus orbium coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen), net voor zijn dood in 1543, wordt beschouwd als een belangrijk moment in de wetenschapsgeschiedenis. Hiermee begon de Copernicaanse revolutie; het boek droeg bijzonder veel bij aan de wetenschappelijke revolutie. (Lees verder)

Apocalyps van Angers

De Apocalyps van Angers is een reeks van zes wandtapijten uit het eind van 14e eeuw, die in de loop der tijd ernstig is verminkt en deels verloren is gegaan. Lodewijk I, hertog van Anjou, bestelde de tapijten kort na 1373. Voor het ontwerp stelde Lodewijks broer, koning Karel V van Frankrijk, diens hofschilder Jan Boudolf uit Brugge beschikbaar.

De tapijten, die volledig van wol zijn gemaakt, beelden in 84 taferelen de Openbaring van Johannes uit. Oorspronkelijk was het een reusachtig ensemble dat bij elkaar zo'n 6 bij 140 meter groot was. Om de resterende fragmenten te kunnen tentoonstellen is in 1954 een aparte galerij op het terrein van het Kasteel van Angers gebouwd. (Lees verder)

Roodbaard

Roodbaard (originele titel: Barbe-Rouge) is een oorspronkelijk Franstalige stripreeks die behoort tot de Franco-Belgische school. Binnen deze stroming hoort Roodbaard bij de realistische tekenstijl. De stripreeks startte in 1959 in het Parijse stripblad Pilote en werd geschreven door Jean-Michel Charlier en getekend door Victor Hubinon. Roodbaard werd na de dood van Hubinon in 1979 en Charlier in 1989 door andere schrijvers en tekenaars voortgezet. Daarnaast werd de reeks uitgebracht door vier verschillende uitgevers in zowel het Franse als het Nederlandse taalgebied.

Deze reeks, die zich afspeelt in de 18e eeuw, verhaalt over de avonturen van de piraat Roodbaard en zijn aangenomen zoon Erik. Hoewel verzonnen, ademen de verhalen een authentieke sfeer, mede door de werkelijk bestaande historische locaties en het realistische tekenwerk. (Lees verder)

Genetica

Genetica is de wetenschap die erfelijkheid probeert te beschrijven en verklaren. Het inzicht dat levende wezens eigenschappen van hun ouders erven wordt al duizenden jaren gebruikt bij het kweken van gewassen en fokken van dieren. De basisregels van de genetica – hoe organismen eigenschappen aan hun nakomelingen doorgeven – werden in de 19e eeuw ontdekt door Gregor Mendel, wiens werk rond 1900 bekend werd.

De vererving van eigenschappen gebeurt in de eerste plaats door middel van genen: eenheden van erfelijke informatie. De moleculaire bouw van genen werd pas in het midden van de 20e eeuw ontrafeld. Een centrale rol speelt DNA, een lang molecuul dat voorkomt in alle levende cellen. (Lees verder)

John Rawls

John Borden (Bordley) Rawls (Baltimore (Maryland), 21 februari 1921 – Lexington (Massachusetts), 24 november 2002) was een Amerikaans filosoof die vooral bekendheid verwierf omwille van zijn ethische en politieke filosofie, specifiek de rechtvaardigheid. Hij was als politiek filosoof verbonden aan Harvard en wordt vanwege zijn hoofdwerk A Theory of Justice en aanverwante publicaties algemeen beschouwd als de invloedrijkste politieke filosoof van de 20e eeuw. (Lees verder)

Aleksej Navalny

Aleksej Navalny (Boetin, 4 juni 1976 – Charp, 16 februari 2024) was een Russische oppositieleider, advocaat en anti-corruptie-activist. In augustus 2023 werd Nalvalny veroordeeld tot 19 jaar cel. Hij werd in december 2023 overgebracht naar de strafkolonie IK-3 in het plaatsje Charp, op bijna 2000 km ten noordoosten van Moskou.

Op 16 februari 2024 deelde de directie van de strafkolonie mee dat hij was overleden. Volgens het Russische persagentschap RIA Novosti verloor Navalny die dag na een wandeling in de gevangenis het bewustzijn, waarna pogingen om hem te reanimeren mislukten. Westerse politici en Navalny's medestanders verdachten al snel de Russen ervan hem om het leven te hebben gebracht. Het Kremlin noemde de beschuldigingen "onacceptabel" en "hysterisch". Herdenkingen en protesten werden in Rusland verboden en leidden tot enkele honderden arrestaties in 32 Russische steden. Ook in vele steden buiten Rusland werd hij herdacht. (Lees verder)

Warmtepomp

Een warmtepomp is een apparaat dat warmte verplaatst door middel van arbeid. De bekendste vorm is een koelkast. Het begrip warmtepomp wordt meestal gebruikt voor de omgekeerde vorm, die bedoeld is om gebouwen te verwarmen.

Een warmtepomp kan meer warmte leveren dan hij aan, meestal elektrische, energie verbruikt. Hoeveel meer warmte dit betekent, is afhankelijk van de gebruikte techniek en het temperatuurverschil dat moet worden overwonnen. In optimale situaties kan het tot vijf maal meer zijn, maar bijvoorbeeld een airconditioningsinstallatie, een lucht-warmtepomp, kan bij sterke vorst nauwelijks nog warmte aan de buitenlucht onttrekken.

Met een passende warmtepomp kunnen gebouwen efficiënt en milieuvriendelijk worden verwarmd. Bij gelijke omvang is het vermogen van de warmtepompen soms, in vergelijking een gas of olie gestookte cv-ketel, beperkter. Een verbeterde gebouwisolatie is daarom bij vervanging van een traditionele verwarming door een warmtepomp veelal noodzakelijk om tot een rendabele oplossing te komen. (Lees verder)

Economische ongelijkheid

Economische ongelijkheid is het verschil in inkomen (de hoeveelheid loon die mensen verkrijgen) en rijkdom (de hoeveelheid particulier vermogen die mensen bezitten) tussen verschillende groepen mensen binnen éénzelfde land of tussen verschillende landen.

Methoden om economische ongelijkheid te meten richten zich op rijkdom, inkomen en consumptie. Een veelgebruikte indicator voor economische ongelijkheid binnen een bevolking is de Gini-coëfficiënt. (Lees verder)

Carl Friedrich Gauss

Carl Friedrich Gauss (oorspronkelijk in het Duits met een ß, dus Gauß) (Brunswijk, 30 april 1777 – Göttingen, 23 februari 1855) was een Duits wiskundige en natuurkundige, die een zeer belangrijke bijdrage heeft geleverd aan een groot aantal deelgebieden van de wiskunde en de exacte wetenschappen, waaronder de getaltheorie, statistiek, analyse, differentiaalmeetkunde, geodesie, elektrostatica, astronomie en de optica.

Gauss had een opmerkelijke invloed op vele deelgebieden binnen zowel de wiskunde als andere exacte wetenschappen. (Lees verder)

Ischa Meijer

Israël Chaim Meijer (14 februari 1943 – 14 februari 1995) was een Nederlands journalist, interviewer, televisiepresentator, toneelschrijver en filmacteur van joodse afkomst. Samen met zijn ouders overleefde hij als baby en peuter het Duitse concentratiekamp Bergen-Belsen (1943–1945).

Na het gymnasium aan het Coornhert Lyceum te Haarlem, werd hij journalist bij De Nieuwe Linie, Het Vrije Volk en later bij de Haagse Post, Nieuwe Revu en Vrij Nederland. Hij bracht vooral uitgebreide, vaak onthullende interviews. Meijer presenteerde voor de VPRO vanaf 1984 op de radio een rechtstreeks programma vanuit café Eik en Linde in Amsterdam: Een Uur Ischa, dat later Een Dik Uur Ischa werd. (Lees verder)

Russische invasie van Oekraïne sinds 2022

De Russische invasie van Oekraïne is een aanvalsoorlog die begon op 24 februari 2022, toen Rusland buurland Oekraïne vanuit meerdere kanten binnenviel in een grote escalatie van de Russisch-Oekraïense Oorlog die sinds 2014 gaande is. De invasie veroorzaakte Europa's grootste vluchtelingencrisis sinds de Tweede Wereldoorlog, met meer dan 9,5 miljoen Oekraïners die het land ontvluchtten en een derde van de bevolking ontheemd, en tevens wereldwijde voedseltekorten. (Lees verder)

Amerikaanse Revolutie

De Amerikaanse Revolutie is de periode die, ruwweg tussen 1765 en 1791, de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten van Amerika inleidde. De Revolutie begon met politieke veranderingen in de dertien Britse koloniën van Noord-Amerika en toenemend verzet tegen de Britse machthebber, wat uitmondde in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775 - 1783) tussen de opstandige koloniën en moederland Groot-Brittannië. De oorlog resulteerde in de Amerikaanse onafhankelijkheid van de Britse Kroon (uitgeroepen in 1776) en de oprichting van 's werelds eerste constitutionele democratie, een gebeurtenis die wereldwijd denkers en revolutionairen inspireerde. (Lees verder)

Februaristaking

De Februaristaking was een staking op 25 en 26 februari 1941 die begon in Amsterdam en zich uitbreidde naar de Zaanstreek, Haarlem, Velsen, Hilversum en de stad Utrecht en directe omgeving. Het was de eerste grootschalige verzetsactie tegen de Duitse bezetter in Nederland. De staking was het enige massale en openlijke protest tegen de Jodenvervolging in heel bezet Europa. (Lees verder)

Charles Darwin

Charles Robert Darwin (12 februari 1809 – 19 april 1882) was een Engels autodidact op het gebied van natuurlijke historie, biologie en geologie. Darwin ontleent zijn roem aan zijn theorie dat evolutie van soorten wordt gedreven door natuurlijke selectie. Het bestaan van evolutie werd omstreeks 1850 al door een groot deel van de wetenschappelijke gemeenschap geaccepteerd. De acceptatie van natuurlijke selectie als aandrijvend mechanisme liet langer op zich wachten, maar geldt tegenwoordig als onomstreden.

Darwin werd gelovig opgevoed en opgeleid volgens de filosofie van de toen in Engeland gangbare natuurlijke theologie, die religie en wetenschap wilde verenigen. Dankzij de waarnemingen en ontdekkingen die hij in de loop van zijn leven deed ging hij echter steeds meer twijfelen zowel aan deze gangbare ideeën over soortvorming als aan zijn persoonlijke geloof. (Lees verder)

Victor Hugo

Victor Marie Hugo (Besançon, 26 februari 1802 – Parijs, 22 mei 1885) was een Frans schrijver, dichter, essayist en staatsman die wordt beschouwd als een van de belangrijkste en invloedrijkste Franse romantische auteurs van de 19e eeuw. Hij schreef romans, gedichten, toneelstukken, essays en politieke toespraken en liet ook een uitgebreide briefwisseling na. (Lees verder)

Thomas Edison

Thomas Edison (11 februari 1847 – 18 oktober 1931) was een Amerikaanse uitvinder en zakenman die zijn fortuin maakte door uitvindingen op te kopen en de patenten op zijn eigen naam vast te leggen. Als deze succesvol bleken, perfectioneerde hij ze en nam ze in productie. Edison is nog steeds recordhouder voor het grootste aantal patenten toegekend aan 1 persoon (meer dan 1000). De gloeilamp en de fonograaf (1877) zijn twee van zijn bekendste producten. Hij liet ook veel onderzoek doen op het gebied van de telegrafie. In 1883 ontdekten onderzoekers het naar hem genoemde Edisoneffect, een ontdekking die van belang was voor de ontwikkeling van de elektronenbuizen. (Lees verder)

Een blik in Cannery Row

Een blik in Cannery Row is de vijfde roman van John Steinbeck, gepubliceerd in 1945. Het verhaal speelt zich tijdens de Grote Depressie af in Cannery Row, een straat in Monterey, Californië. Hier wonen Doc, kruidenier Lee Chong, hoerenmadam Dora Flood en de werkloze Mack en zijn vrienden. In het verhaal komt Steinbecks liefde voor het land tot uiting, evenals zijn sympathie voor de inwoners van Monterey, met name diegenen die leven aan de rand van de maatschappij.

Het personage van Doc is gebaseerd op de marien bioloog Ed Ricketts, aan wie de roman is opgedragen. Steinbeck bracht veel tijd met hem door in Pacific Biological Laboratories, Ricketts' laboratorium in Cannery Row. Nadat een brand het gebouw in 1936 verwoestte, financierde Steinbeck de herbouw en werd mede-eigenaar. Het stond model voor het laboratorium annex woonhuis van Doc en speelt een centrale rol in het verhaal. (Lees verder)

Johanna Westerdijk

Johanna Westerdijk was de eerste vrouw die hoogleraar werd in Nederland. Zij sprak op 10 februari 1917 haar oratie uit. Johanna Westerdijk was hoogleraar plantenziektekunde aan de universiteit van Utrecht. In 1930 volgde een tweede benoeming tot buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. In 1951 werd ze benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Ze ontving eredoctoraten aan de universiteiten van Uppsala (1957) en Gießen (1958). Haar motto was: Werken en feesten vormt schoone geesten. (Lees verder)

Libanonceder

De libanonceder of Libanese ceder (Cedrus libani) is een ceder uit de dennenfamilie (Pinaceae). De boom is inheems in gebergtes in het oostelijke Middellandse Zeegebied. In zijn natuurlijke habitat kan de libanonceder een hoogte bereiken van veertig meter. In andere delen van de wereld wordt hij als sierboom gebruikt in parken, tuinen en begraafplaatsen.

De libanonceder wordt onder andere genoemd in het Gilgamesj-epos en in de Bijbel. Het hout was eeuwenlang populair om zijn kwaliteit en aangename geur, wat heeft geresulteerd in grootschalige ontbossingen van de oorspronkelijke cederwouden. Tegenwoordig is de libanonceder het nationale symbool van Libanon en zijn de resterende versnipperde wouden beschermd. (Lees verder)

Algemene relativiteitstheorie

De algemene relativiteitstheorie is een meetkundige theorie van de zwaartekracht, die in 1916 door Albert Einstein werd gepubliceerd.

De theorie veralgemeent de speciale relativiteitstheorie en de gravitatiewet van Newton. Ze geeft een verenigde beschrijving van de zwaartekracht als een meetkundige eigenschap van ruimte en tijd. In het bijzonder houdt de kromming van de ruimtetijd direct verband met de vier-impuls (massa-energie en lineaire impuls) van de aanwezige materie en straling. De relatie wordt gespecificeerd door de Einstein-veldvergelijkingen, een systeem van partiële differentiaalvergelijkingen. (Lees verder)

Huangshan

Huangshan (黄山) is een bergketen in het zuiden van de Chinese provincie Anhui. Het landschap staat bekend om de vele granieten rotsen die uit een zee van wolken lijken op te rijzen, de schilderachtige dennen, de warmwaterbronnen en zonsondergangen. Het gebergte vormde de inspiratie voor een groot aantal werken in de Chinese schilderkunst en literatuur. In 1990 werd Huangshan op de Werelderfgoedlijst geplaatst. (Lees verder)