Back موسيقى أليورية Arabic Música aleatoria AST Алеаторыка Byelorussian Алеаторика Bulgarian Música aleatòria Catalan Aleatorická hudba Czech Aleatorisk musik Danish Aleatorik German Αλεατορική μουσική Greek Aleatoric music English
Aleatoryzm (łac. ālěā[1][a], także indeterminizm[3]) – technika kompozytorska w muzyce współczesnej[4] polegająca na dopuszczeniu przez kompozytora przypadkowości podczas wykonywania kompozycji w zakresie pewnych jej elementów, zakładając tym samym niepowtarzalność samego wykonania. Twórcą terminu jest Pierre Boulez[1]. Za pioniera aleatoryzmu uznawany jest John Cage[5]. Aleatoryzm jest jedną z cech teatru instrumentalnego[6][7]. Muzycy tacy jak Sylvano Bussotti[8] indeterminowali swoją muzykę wykorzystując notację graficzną.
Aleatoryzm wiąże się z surrealizmem. Według Józefa Michała Chomińskiego „źródłem surrealizmu są podświadome, niekontrolowane, spontaniczne procesy psychiczne. Dlatego motorem działań artystycznych staje się ich czysta przypadkowość”, surrealizm zaś „rozbija formę tak dalece na oddzielne elementy, że tracą one związek ze sobą i umożliwiają powstawanie nowych, nieoczekiwanych stosunków i asocjacji (aleatoryzm), albo tworzy formę z heterogenicznych niezależnych od siebie elementów (collage)”.
Autor może używać czynnika losowego już na etapie komponowania (podobnie jak w dadaizmie), albo pozostawić pewną dowolność wykonawcy. W zapisie nutowym polega to na celowo niedookreślonym zapisie, np. nieregularna linia falista na pięciolinii zamiast określonych dźwięków. Inną metodą jest budowanie kompozycji z krótkich elementów składowych, których kolejność wybierana jest losowo w czasie wykonywania utworu (np. Klavierstück XI Stockhausena).
Czasem obok skomponowanego dzieła, dopuszcza się udział innych dźwięków, nie podlegających zapisowi, jak na przykład w jednej z kompozycji Johna Cage’a, w której użyto 12 odbiorników radiowych przypadkowo przestrajanych w trakcie wykonywania utworu. Do innych metod stosowanych w muzyce aleatorycznej należy komponowanie na zespół instrumentalny o dowolnym składzie, organizowany ad hoc, w czysto przypadkowy sposób (zobacz: teoria formy otwartej).
Aleatoryzmu nie należy mylić z improwizacją występującą np. w muzyce jazzowej, gdyż dowolność przejawia się tu w inny sposób. Jednocześnie formą aleatoryzmu kontrolowanego może być reprezentowana przez Wolfganga Fortnera improwizacja w granicach określonych wysokością dźwięków[9].
Z akustycznego punktu widzenia każde wykonanie utworu jest zjawiskiem aleatorycznym, gdyż precyzyjna notacja muzyczna nie równa się absolutnej precyzji wykonawczej.
- ↑ a b Habela 1988 ↓, s. 12.
- ↑ oprac. Kumaniecki 1986 ↓, s. 27.
- ↑ Kowalska 2001 ↓, s. 315.
- ↑ Bender 2002 ↓, s. 9.
- ↑ Michels 2003 ↓, s. 549.
- ↑ Habela 1988 ↓, s. 196.
- ↑ Chomiński i Wilkowska-Chomińska 1987b ↓, s. 500-501.
- ↑ red. Dziębowska 1979 ↓, s. 472.
- ↑ red. Dziębowska 1987 ↓, s. 132.
<ref> dla grupy o nazwie „uwaga”, ale nie odnaleziono odpowiedniego znacznika <references group="uwaga"/>