Dialekt niestandardowy

Dialekt niestandardowy, dialekt nieliteracki^[1] (ang. non-standard dialect)^[1][a] – odmiana języka niepełniąca funkcji normy instytucjonalnej, nieuprzywilejowana w procesie standaryzacji językowej^[2] i zwykle pozbawiona prestiżu przypisywanego językowi standardowemu (odmianie standardowej)^[3]. Dialekty nieliterackie można wydzielać na podstawie takich czynników jak: lokalizacja geograficzna, powiązanie etniczno-klasowe, obecność stygmatyzowanych cech językowych^[4]. Z reguły nie są stosowane w nauczaniu, gdzie preferuje się standardową odmianę języka^[2]. Występują przede wszystkim w formie ustnej i są kojarzone z niższym statusem socjoekonomicznym^[3].

Dialekty niestandardowe, choć pozbawione formalnej kodyfikacji, wyposażone są w pełnoprawne systemy gramatyki, umożliwiające sprawną komunikację wśród ich użytkowników^[5][6]. Z perspektywy lingwistycznej nie są one kodami gorszymi ani mniej cennymi względem standardu (zwanego też dialektem standardowym)^[7][b]; w jednakowym bowiem stopniu rządzą się zasadami językowymi^[8]. W niektórych przypadkach są stosowane również w postaci pisanej, choć należy wówczas założyć, że są pozbawione wypracowanych przepisów ortograficznych^[9]. Od języków standardowych odróżniają się zasadniczo nie walorami wewnętrznojęzykowymi (związanymi np. z cechami struktury), lecz przypisywanym im prestiżem społecznym^[8][10].

Dialekty niestandardowe są popularnie postrzegane jako „niepoprawne”, „nieczyste” lub „nielogiczne” formy języka^[3][11], w odróżnieniu od języka standardowego, który podlega procesom kodyfikacyjnym^[12] i jest kojarzony z wykształconymi warstwami społeczeństwa^[2]. Niekiedy standard bywa utożsamiany z samym językiem^[13]. Sądy te mają charakter post-hoc^[2][3] i znajdują swoje oparcie w statusie społecznym osób posługujących się poszczególnymi odmianami języka^[14]. W niektórych wspólnotach komunikatywnych wyrazem tego rozróżnienia jest zjawisko dyglosji, tj. jednoczesne występowanie w społeczności dwóch odrębnych odmian danego języka. Dialekt niestandardowy służy wówczas jako narzędzie komunikacji codziennej (np. w rozmowach z przyjaciółmi i rodziną), dialekt standardowy jest zaś rezerwowany dla sytuacji bardziej formalnych^[15]. Wykształceni przedstawiciele klasy średniej mogą całkowicie preferować język standardowy (np. w południowej Anglii) lub utrzymywać dwudialektalność, zachowując znajomość i użycie dialektu nieliterackiego (np. w Holandii i Niemczech)^[16]. Istnieje bowiem wyraźna korelacja między językiem a klasą społeczną, szczególnie na terenach miejskich, gdzie dialekt niestandardowy jest kojarzony z klasą robotniczą, a standard uchodzi za właściwy dla klasy średniej^[17]. W niektórych społecznościach językowych (np. w Szwajcarii czy Norwegii) posługiwanie się dialektami niestandardowymi jest powszechne i akceptowane w szerokim spektrum sytuacji społecznych, również w kontaktach formalnych lub technicznych^[18].

Niektórzy badacze jako „wernakularne” (vernacular) określają odmiany i cechy językowe, którym przypisuje się zauważalny stygmat społeczny. W odniesieniu do form odbiegających od języka standardowego, ale pozbawionych wyraźnego nacechowania społecznego, sugeruje się zaś stosować termin nonmainstream dialect. Autorzy publikacji Dialects at School: Educating Linguistically Diverse Students wychodzą przy tym z założenia, że termin „dialekt niestandardowy” (non-standard dialect) ma w sobie zawarty ładunek wartościujący, niewłaściwy w kontekście naukowym^[19][20].