Neologizm

Neologizm (z gr. νεος + λογός „nowe słowo”) – nowy element językowy (zwłaszcza leksykalny) wykształcony na gruncie danego języka, pewnej jego odmiany lub – dla celów artystycznych – w ramach tekstu literackiego.

Czasem utożsamia się neologizmy z pojęciem innowacji językowych^[1]. Rozmaite innowacje, na różnych poziomach języka, wprowadza się do języka celowo – w celu wypełnienia pewnych luk leksykalnych – lub nieświadomie, np. poprzez dopasowanie wyjątkowych form wyrazowych do reguły większościowej. Różny bywa stopień ich akceptacji oraz ugruntowania w języku. Innowacje utrwalone i przyjęte w praktyce językowej przybierają charakter zmian językowych^[2]. Niekiedy są uważane za nieuzasadnione i niepożądane; z kolei w innych przypadkach zaspokajają pewną potrzebę językową^[3].

Mianem neologizmów określa się przede wszystkim innowacje leksykalne (słownikowe), służące zaspokojeniu nowych potrzeb nazewniczych lub wyrażeniu zróżnicowanego stosunku mówiących do otoczenia^[3][4]. Do neologizmów można zaliczyć nie tylko rzeczowniki, ale również inne części mowy, jak np. czasowniki^[5], a także frazy i nowe sposoby użycia istniejących wyrazów^[6]. Niektóre z nich to derywaty ekspresyjne, określające obiekty mające już nazwę^[7]. Neologizmy powstają w różnych odmianach języka (w języku standardowym, slangu, języku codziennym itp.)^[8]. Nie wszystkie neologizmy wchodzą na stałe do obiegu językowego; część z nich jest przejawem chwilowej mody językowej, inne zaś okazują się nieudane już przy pierwszych próbach popularyzacji^[9]. Neologizmy występują w utworach literackich, gdzie pełnią funkcję artystyczną^[4]; służą np. odświeżeniu języka, precyzowaniu znaczeń, uzyskiwaniu efektów brzmieniowych^[10]. Twory jednorazowe, sytuacyjne, powstające w procesie tworzenia tekstu są nazywane okazjonalizmami^[11][12]. Okazjonalizmy są właściwe nie tylko dla artystycznej sfery użycia języka (tzw. neologizmy artystyczne), ale również dla stylu potocznego, języka publicystyki i języka fachowego^[11].

Neologizmy powstają zarówno w oparciu o rodzime materiały słowotwórcze, jak i poprzez zapożyczanie morfemów obcych^[13]. W wielu sferach życia neologizmy to zapożyczenia z języka angielskiego^[14]. Neologizmy są stosunkowo obficie reprezentowane w terminologii naukowej^[4]. Część neologizmów to wyrazy jednostkowe (indywidualne), ale spotyka się także „neologizmy seryjne”, które powstają na bazie tego samego modelu słowotwórczego (-gate, -holik, -bus)^[5].

Pojęcie neologizmu bywa rozumiane na różne sposoby; niełatwo obiektywnie określić, co należy zaliczyć do tej kategorii. Według definicji psychologicznej neologizm to taka jednostka języka, która jest postrzegana przez społeczność językową jako nowa (wówczas chodzi o pojęcie względne). W ujęciu leksykograficznym za neologizmy uważa się takie jednostki, które nie występują w słownikach (przy czym należy wziąć pod uwagę niemożność rejestracji wszystkich słów przez słowniki). Podejście diachroniczne (lub korpusowe) za neologizmy każe uznać takie formy wyrazowe, które występują w pewnych nowych tekstach, ale nie zostały odnotowane przez żaden korpus referencyjny danego języka^[15]. Za neologizmy uchodzą też rzadko używane (istniejące) wyrazy, które w pewnym okresie zyskały na popularności^[6].

Innowacje językowe nadające istniejącym wyrazom nowe znaczenia określa się mianem neosemantyzmów^[6][7].