Ortografia

Ortografia (z gr. ορθο-, ortho- „poprawny”, γραφος, grafos „piszący”), inaczej pisownia (dawniej prawopis^[1]) – zbiór przepisów regulujących sposób zapisu słów danego języka za pomocą liter alfabetu lub innych symboli^[2][3].

Sposobem reprezentacji języka w postaci pisemnej rządzą konwencjonalne zasady, sprowadzające się do mniejszej lub większej zgodności między dźwiękami (języka mówionego) a literami (języka pisanego)^[3]. Ortografie poszczególnych języków, kierujące się własnymi regułami, są skupione na reprezentacji różnych aspektów języka, w tym cech morfologii lub fonologii. W toku ewolucji języka ortografia może stać się bardziej zachowawcza od języka mówionego i zacząć przyznawać pierwszeństwo zasadzie morfologicznej, prowadząc do rozdziału między wymową a sposobem zapisu^[4]. W praktyce ortografia języka nigdy nie jest całkowicie fonetyczna; nie może bowiem oddać wszelkich upodobnień dźwiękowych właściwych dla konkretnych wypowiedzi mówionych^[5].

W szerokim rozumieniu pojęcie ortografii pokrywa się z systemem pisma; w węższym ujęciu ortografia to natomiast ustalony sposób posługiwania się systemem pisma, powiązany z koncepcją kultury języka^[6] i zabiegami standaryzacyjnymi^[7]. Mianem ortografii określa się także sposób zapisu konkretnego tekstu (np. w sformułowaniach oceniających: „dobra ortografia”, „zła ortografia”)^[5]. Niekiedy rozróżnia się grafikę jako sposób pisania (obejmującą nie tylko sposób reprezentacji fonemów, ale także zasady stosowania dużych liter i znaków interpunkcyjnych) oraz ortografię jako przyjęte normy zapisu, poddawane autorytatywnej kodyfikacji^[8]. Grafika jest blisko związana z fonetyką języka; z kolei ortografia właściwa bierze pod uwagę dodatkowe czynniki, dostosowując zapis do pewnych konwencji (np. związanych z etymologią)^[9]. Interpunkcja bywa traktowana jako zagadnienie odrębne od ortografii^[10].

Popularnie ortografia bywa włączana w ramy gramatyki lub wręcz z nią utożsamiana. Lingwiści czynią jednak zasadnicze rozróżnienie między pisownią a gramatyką, czyli wewnętrznymi zasadami rządzącymi systemem językowym^[11][12]. W odróżnieniu od gramatyki ortografia nie jest częścią ściśle rozumianego języka, lecz elementem zewnętrznym, który określa jego konwencjonalną reprezentację na piśmie^[5][13]. Pismo i ortografia powstają w wyniku celowych działań człowieka, jako dopełnienie prymarnego języka ustnego, i nie stanowią nieodzownych składników języka^[13][14]. Zdarza się jednak, że ortografia jest traktowana jako kluczowe zagadnienie lingwistyczne, zwłaszcza wśród społeczności użytkowników języka; w praktyce jej reformy mogą skutkować reakcjami purystycznymi^[13].

Norma ortograficzna jest przeważnie normą najlepiej skodyfikowaną i ustabilizowaną^[15]. Czasami jest zdecydowanie oparta na uzusie lub słabiej uregulowanej tradycji (np. w wypadku pisowni angielskiej)^[2] i tolerancyjna dla wyjątków^[15]. Niekiedy dąży się do wyraźniejszej kodyfikacji zasad, np. w wypadku ortografii języka polskiego^[2]. Do rozstrzygania wątpliwości związanych z pisownią są wykorzystywane słowniki ortograficzne^[5][16].

Powstawanie ortografii jest powiązane z rozwojem piśmiennictwa i kształtowaniem się języków standardowych^[17][18] oraz uwarunkowane szeregiem rozstrzygnięć pozajęzykowych: czynnikami historycznymi, politycznymi, religijnymi itp.^[19] Jej istnienie pozwala na ściślejszą standaryzację języka pisanego i piśmienniczą niwelację różnic fonetycznych między odmianami języka mówionego^[20] (w kodyfikacji polszczyzny standardowej rozróżnia się między dwiema odmianami wymowy: krakowsko-poznańską i warszawską)^[21]. Przywiązanie do zasad ortografii opiera się na założeniu, że istnienie ustalonych reguł pisowni sprzyja łatwości zrozumienia tekstów w danym języku^[5]. Odstępstwa od oficjalnej ortografii mogą służyć różnym celom: zaprezentowaniu rzeczywistej formy wymowy, wyrażeniu własnej tożsamości czy też stworzeniu atmosfery nieformalności (np. w mediach społecznościowych)^[22]. Nieprzestrzeganie norm pisowni jest obarczone konsekwencjami społecznymi: bywa bowiem podstawą negatywnych sądów nt. danej osoby, na gruncie użycia ortografii formułuje się wnioski dot. poziomu wykształcenia czy inteligencji^[23].

Ortografia jest często utożsamiana z takim sposobem zapisu języka, który ma status dominującego standardu, przy czym w szerszym ujęciu chodzi również o zróżnicowane praktyki użycia jakiegoś systemu pisowni (ortografia nieustandaryzowana)^[7]. W odniesieniu do systemów, które nie przeszły pełnej kodyfikacji, zasady ortografii można utożsamić z zasadami faktycznie stosowanymi w zbiorze reprezentatywnych materiałów pisanych^[2]. Wiele języków świata – zwłaszcza mniejszościowych i lokalnych – jest pozbawionych systemu pisowni, a tym bardziej wysoce ujednoliconej ortografii, objętej ogólną akceptacją społeczną. Zdarza się też, że w danej społeczności istnieje kilka konkurujących ze sobą wersji pisowni^[7][24]. Propozycje ortografii, nawet jeśli mają charakter oficjalny, nie zawsze przyjmują się w szerszym obiegu społecznym^[7]. Czasami języki o niższym prestiżu społecznym są zapisywane przy użyciu modelu ortografii języka o wyższym statusie^[25]. Standaryzacja ortografii może pomagać w podkreśleniu autonomii i jedności danego języka^[7][25]. Kodyfikacja systemu pisowni jest jednym z etapów planowania językowego dla języków pozbawionych tradycji piśmienniczej. Mianem ortografii określa się też zasady pisowni o charakterze roboczym i ograniczonym zasięgu funkcjonalnym (working orthography), stworzone na potrzeby pierwszych publikacji w języku lokalnym lub do zapisu danych w dokumentacji lingwistycznej. Niekiedy kwestionuje się zasadność standaryzacji ortografii; kwestią dyskusyjną jest to, które aspekty języka pisanego i konwencji pisowni powinny być poddawane regulacji, zwłaszcza w obliczu możliwości zaistnienia stygmatyzujących ocen pod adresem osób nieprzestrzegających ustandaryzowanych reguł^[7].