Polisemia

„Zamek” – przykład wyrazu polisemicznego oznaczającego budowlę obronną, mechanizm zamykania drzwi oraz część broni palnej

Polisemia, polisemantyzm^[1], wieloznaczność^[2][3][4] (fr. polysémie^[1][5]; gr. polýs „liczny”, sêma „znak”) – zjawisko wyrażania różnych treści (znaczeń) za pomocą jednego środka językowego (słowa, ciągu głosek)^[4]. Znaczenia te powinny być ze sobą wzajemnie powiązane^[6][7] (np. na zasadzie metonimii^[4]), mieć wspólne pochodzenie i wynikać z sensu podstawowego^[8]. Zjawisko polisemii, w odróżnieniu od homonimii, zachodzi w ramach pojedynczego leksemu^[9].

Przykłady:

• powód – 1) przyczyna, 2) termin prawny oznaczający osobę pozywającą do sądu
• język – 1) organ ciała, 2) mowa ludzka

Charakter polisemiczny wykazuje duża część zasobu leksykalnego języka^[10]. Polisemia stanowi łatwy środek wzbogacania inwentarza leksykalnego^[11]. Stwierdzono, że stopień polisemii jest uzależniony od frekwencji użycia słowa: im dane słowo jest częstsze, tym więcej ma ono znaczeń^[5][12]. Polisemia wyrazu w jednym języku często przypomina zakres znaczeniowy tego samego wyrazu w innych językach, co uchodzi za świadectwo prawidłowości rozwojowych semantyki^[13]. Polisemia może również powstawać w wyniku naśladowania (kalkowania) innego języka^[14]. Na przykład polskie i czeskie słowo „zamek”, mające charakter polisemiczny (oznacza zarówno budowlę, jak i element zamykający), uzyskało znaczenie budowli pod wpływem niemieckiego wyrazu Schloss^[15].

Zjawisko polisemii odróżnia się od homonimii, czyli związku między wyrazami identycznymi pod względem brzmienia, ale niedających się sprowadzić do wspólnego źródła lub niewykazujących uchwytnej zależności^[16]. Kryteria wypracowane przez językoznawstwo są jednak niejasne i ścisłe odgraniczenie homonimii od właściwej polisemii nie zawsze jest możliwe^[6][8][10]. Rozróżnienie między tymi pojęciami jest związane z aspektem genetycznym, a więc diachronią językową. W ujęciu językoznawstwa synchronicznego odróżnianie polisemii od homonimii uchodzi za bezpodstawne^[2]. Z perspektywy onomazjologii zjawisko istnienia tożsamych nazw na określenie różnych pojęć, np. w różnych systemach terminologicznych („język” w sensie anatomicznym, „język” w sensie lingwistycznym), stanowi przejaw tzw. tautonimii^[17].