Teoria spostrzegania siebie

Teoria spostrzegania siebie, teoria autopercepcji – stworzona przez Daryla Bema teoria próbująca wyjaśnić proces samopoznawania (zbierania informacji na temat własnej osoby i tworzenia wyobrażenia siebie). Podstawowym założeniem teorii jest twierdzenie, że podczas poznawania siebie ludzie dokonują takich samych zabiegów jak przy poznawaniu (rozumieniu) innych ludzi – poprzez obserwowanie i wnioskowanie z tych obserwacji.

Gdy chcemy dowiedzieć się co ktoś czuje, obserwujemy go i wyciągamy wnioski. Podobnie dzieje się, gdy chcemy się dowiedzieć jakie sami posiadamy cechy: obserwujemy swoje zachowania i okoliczności, w których one występują (ewentualnie przypominamy sobie jak zachowaliśmy się w przeszłości) i wyciągamy z tego odpowiednie wnioski.

Przykłady

• Zauważyłem, że gdy odzywa się do mnie bardzo atrakcyjna osoba, zaczyna kołatać mi serce i pocą mi się ręce – „boję się” – taki wyciągam z tego wniosek. Lub: „Jestem nieśmiały”.
• Przeglądając swój pamiętnik odkryłem, że od dwóch tygodni co trzy dni zapisuję w nim, że mnie boli głowa – „Ojej, może mam coś z głową” – myślę.
• Przychodzę rano do pracy i podczas rozmowy ze współpracownikami ciągle ziewam – „Chyba mnie potwornie nudzą te rozmowy” – wnioskuję.

Co prawda w trakcie poznawania siebie mamy wgląd w informacje niedostępne zewnętrznemu obserwatorowi (w związku z czym nasze wnioski i wnioski obserwatorów, którzy widzą te same zachowania mogą się bardzo różnić) lecz sam proces samopoznawania jest taki sam. Stąd nazwa teorii. Ma ona szerokie poparcie empiryczne.

Naturalnie, obserwacja swojego zachowania nie jest jedynym źródłem wiedzy o sobie: ludzie budują samowiedzę także w oparciu o tak zwane lustro społeczne, porównania społeczne, wnioskowanie ze schematów ja i dokonują introspekcji. Pojawiło się w związku z tym pytanie o to, kiedy (w jakich warunkach) opieramy swoje wnioski o obserwację własnych zachowań, a kiedy poznajemy siebie inaczej. Bem uważał, że wnioskowanie oparte na samoobserwacji jest szczególnie prawdopodobne gdy:

1. Wskazówki wewnętrzne są niejasne lub wieloznaczne (na przykład nie jestem pewny czy to, co czuję jest strachem czy złością itd. (zobacz też: aleksytymia, dwuczynnikowa teoria emocji)
2. Gdy stany wewnętrzne są trudne do zinterpretowania (na przykład nie mamy czasu lub możliwości „wczuć się w siebie”)
3. Gdy dochodzi do autokoncentracji uwagi (zobacz też: teoria samoświadomości)
4. Gdy nie mamy jasno sprecyzowanych schematów ja odnośnie do danej dziedziny – jest ona dla nas nowa i sami jeszcze nie wiemy, jacy jesteśmy pod danym względem.

Teoria Daryla Bema weszła swego czasu w ostry konflikt z teorią dysonansu poznawczego. Obie te teorie próbowały bowiem zinterpretować wyniki tych samych eksperymentów i zjawisk społecznych w inny sposób.