Emprima Guerra mundiala

L’Emprima Guerra mundiala è vegnida manada tranter il 1914 ed il 1918 en l’Europa, il Proxim Orient, l’Africa e l’Asia da l’Ost ed ha chaschunà radund 17 milliuns victimas.^[1] La guerra ha cumenzà cun la decleraziun da guerra da l’Austria-Ungaria a la Serbia ils 28 da fanadur 1914.^[2] A quella era precedida l’Attentat da Sarajevo dals 28 da zercladur 1914. La guerra è ida a fin cun l’Armistizi da Compiègne ils 11 da november 1918 ch’ha muntà la victoria da la coaliziun da guerra ch’era resortida da la Tripla Entente.

La guerra ha l’emprim gì lieu tranter las Pussanzas centralas (l’Imperi tudestg e l’Austria-Ungaria) e las pussanzas da l’Entente (la Frantscha, la Gronda Britannia, la Russia e la Serbia). Las emprimas victimas èn stadas la Belgia ed il Luxemburg, perquai che las forzas armadas tudestgas èn marschadas tenor il concept dal Plan Schlieffen en quests pajais senza resguardar lur neutralitad. En il decurs da la guerra èn las Pussanzas centralas vegnidas rinforzadas tras l’Imperi osmanic e la Bulgaria, entant ch’il Giapun, l’Italia, il Portugal, la Rumenia, la Grezia ed ils Stadis Unids da l’America han tranter auter prendì part da la guerra sin la vart dals Alliads.

En l’Emprima Guerra mundiala, che vegniva e vegn surtut numnada en Gronda Britannia ed en Frantscha la ‹Guerra gronda›, èn las rivalitads politicas da las pussanzas grondas europeicas escaladas. Durant onns avevan quests conflicts manà ad in rearmament enorm. A la fin da la guerra sa chattavan 25 stadis e lur colonias cun ina populaziun da totalmain 1,35 milliardas umans en guerra – quai correspunda a circa trais quarts da la populaziun da l’entir mund da lez temp. Sin fundament da las consequenzas che l’Emprima Guerra mundiala ha chaschunà e ch’èn per part anc oz evidentas, vala ella tar blers istoriografs sco ‹catastrofa originara dal 20avel tschientaner›.^[3]

Intgins istoriografs considereschan l’entusiassem per la guerra ch’ils intellectuals da blers pajais avevan al cumenzament dal conflict sco resultat da l’opiniun generala en l’Europa a l’entschatta dal 20avel tschientaner, numnadamain che la guerra possia schliar ils conflicts naziunals e socials sco era ils interess opposts da las differentas dinastias e lur reginavels. L’andament da l’Emprima Guerra mundiala documentescha ultra da quai che la classa dominanta europeica n’è ni stada capabla d’identifitgar novaziuns militaras e tensiuns socialas ni d’acceptar quellas.

L’Emprima Guerra mundiala è stada l’emprima guerra ch’è vegnida manada cun meds materials massivs (artigliaria, eroplans, eronavs) e cun armas da destrucziun massivas (gas toxic). Perquai ch’i na deva ni la tecnica d’armas ni las premissas tacticas e strategicas per ina guerra en moviment, hai dà en pauc temp a tut las fronts ina guerra da posiziun steria. Sin ils champs da battaglia davant Verdun, a la Somme, en Flandra, en las Carpatas ed a l’Isonzo èn milliuns schuldads morts sin omaduas varts, e quai senza che la situaziun militara fiss sa midada a moda decisiva.

1. ↑ Spencer Tucker (ed.): The Encyclopedia of World War I. A Political, Social and Military History. Chasa editura ABC-Clio, Santa Barbara 2005, ISBN 1-85109-420-2, p. 273.
2. ↑ Österreichisch-ungarisches Rotbuch. Diplomatische Aktenstücke zur Vorgeschichte des Krieges 1914. Volksausgabe. Manzsche k.u.k. Hof-Verlags- und Universitäts-Buchhandlung, Vienna 1915, Doc. 37, p. 117.
3. ↑ George Kennan: Bismarcks europäisches System in der Auflösung, Frankfurt am Main 1981, p. 12.