Imperi roman

Questa pagina è scritta en rumantsch grischun. Igl exista er in artitgel davart l'Imperi roman en sursilvan.

Imperi roman (latin Imperium Romanum u tenor la denominaziun da dretg public Senatus Populusque Romanus (S.P.Q.R.) [‹Il Senat ed il pievel da Roma›]) è il num per il territori che steva tranter il 8avel tschientaner a.C. ed il 7avel tschientaner s.C. sut il domini dals Romans.

L’istorgia da l’Imperi roman na sa lascha betg cunfinar precisamain envers l’epoca preromana resp. envers l’Imperi bizantin. Il decurs dals bundant milli onns dal domini roman vegn dividì tradiziunalmain en quatter fasas:

1. Reginavel roman: 753 a.C. fin 509 a.C.
2. Republica romana: 509 a.C. fin 27 a.C. (fin da la republica pervi da las guerras burgaisas a partir da 133 a.C.)
3. Principat resp. temp dals imperaturs (tempriv ed aut/classic): 27 a.C. fin en il temp da la crisa imperiala dal terz tschientaner (235 fin 284/285; er numnà temp da l’anarchia militara u dals ‹imperaturs-schuldads›)
4. Antica tardiva: A partir dal 284/285 fin en il 6avel/7avel tschientaner (numnà en la litteratura pli veglia ‹dominat›). En questa fasa croda la migraziun dals pievels (375 fin 568), la spartiziun da l’Imperi (395) e la fin da l’Imperi roman dal Vest (476/480) resp. la transfurmaziun da l’Imperi roman da l’Ost en l’Imperi bizantin (a l’entschatta dal 7avel tschientaner).

En il decurs dal temp è la structura da pussanza sa midada da la monarchia (supponida) a la republica e la finala a l’imperi. Dal temp da sia pli gronda extensiun sut l’imperatur Trajan tanscheva l’Imperi roman sur trais continents enturn l’entira Mar Mediterrana: da la Gallia e grondas parts da la Britannia en il vest fin als territoris enturn la Mar Naira en l’ost. A partir da quel mument ch’ils Romans han cumenzà a conquistar regiuns ordaifer l’Italia, han els dividì il territori en provinzas (l’emprima è stada la Sicilia). Las pitgas principalas da l’administraziun furmavan dentant las citads da l’Imperi. Quellas eran organisadas sco vischnancas burgaisas cun autonomia parziala ed eran surtut responsablas per incassar las taglias. Questa delegaziun d’incumbensas ha lubì als Romans da tegnair fitg pitschna l’administraziun centrala.

Durant il domini roman – en spezial sut ils imperaturs – duevan il commerzi, ils arts e la cultura cuntanscher en parts da l’Imperi ina culminaziun; en l’Europa ed en l’Africa dal Nord hai per part duvrà tschientaners per puspè arrivar a quest standard da viver ed a l’effectiv da la populaziun correspundent.

Il domini roman ha influenzà fermamain las provinzas dominadas ed ils territoris cunfinants ed ha laschà enavos fastizs restants er suenter la fin da l’Imperi. En l’ost è la cultura romana sa maschadada cun elements grecs/hellenistics resp. orientals; il vest percunter è vegnì latinisà.

Il latin è daventà la lingua uffiziala en l’entir Imperi (en l’ost per part cumplettà tras il grec vegl), cumbain ch’er autras linguas han pudì sa mantegnair. Questa ierta da l’Imperium Romanum ha perdurà ordvart ditg: fin en il temp dal baroc è il latin sa mantegnì en l’Europa dal Vest ed en l’Europa Centrala sco lingua dals scolads; la baselgia catolica dovra il latin fin oz sco lingua uffiziala; en bleras scienzas sco la biologia, la medischina u la giurisprudenza vegn duvrada fin oz ina terminologia tecnica latina. E la finala duevan sa sviluppar dal latin las linguas ‹romanas› modernas da l’Europa: il franzos, il talian, il spagnol, il portugais ed il rumen, il catalan, il galician, l’occitan, il retorumantsch, il ladin, il furlan ed il sard. Blers pleds d’emprest latins han er chattà la via en las linguas germanas e slavas.

In ulteriur champ ch’è vegnì influenzà fermamain dal temp dals Romans furma l’urden da dretg e statal da l’Europa. Il dretg modern, surtut il dretg civil, sa basa fermamain sin il dretg roman. Quel cuntegneva prescripziuns da procedura fundamentalas ch’èn vegnidas surprendidas per ina gronda part en las normas da dretg vertentas.

L’Imperi roman cun ses blers pievels, sias numerusas linguas e diversas religiuns era a medem temp in stadi, ina furma da la societad e betg il davos in’idea universala da l’imperium sine fine, da l’Imperi senza fin.^[1]

1. ↑ Quest artitgel na cumpiglia naginas annotaziuns en la versiun tudestga (che furma la basa per questa translaziun). Per infurmaziuns approfundantas veglian ins consultar l’apparat scientific fitg vast da la versiun englaisa en: Ancient Rome e la litteratura generala cuntegnida en la bibliografia qua sutvart. Sco ovras da standard vegnan ultra da quai cussegliadas: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, Oldenbourg Grundriss der Geschichte (toms 2–4) e surtut Cambridge Ancient History.