Stadis Unids

Stadis Unids da l’America United States of America (englais)
Parola: E pluribus unum (In furmà or da plirs) In God We Trust (En Dieu fidain nus)
Lingua uffiziala	nagina lingua uffiziala determinada, de facto englais
Chapitala	Washington D.C.
Furma da stadi	republica federala presidenziala
Schef da stadi e schef da la regenza	president Joe Biden
Surfatscha	9'525'067 km²
Abitants	333'287'557
Spessezza	34 abitants per km²
Munaida	1 dollar american = 100 cents
Fundaziun	1787/89 (Constituziun dals Stadis Unids)
Independenza	4 da fanadur 1779 (da la Gronda Britannia)
Imni naziunal	The Star-Spangled Banner
Di da festa naziunala	4 da fanadur (Di da l’independenza)
Zona d'urari	da UTC-5 ad UTC-10
Numer da l'auto	USA
TLD d'internet	.us, .gov, .mil, .edu
Preselecziun	+1 (vesair NANP)

Ils Stadis Unids da l’America (englais United States of America; abrevià USA), en furma curta er Stadis Unids ed en il linguatg da mintgadi savens er reducì ad America, èn ina republica federalistica. Quella consista da 50 stadis federativs, d’in district federal (la chapitala Washington, D.C.), da tschintg territoris pli gronds che dependan directamain da l’uniun e da nov territoris insulars. Ils 48 stadis federativs ch’èn colliads in cun l’auter (Continental United States, savens er numnads Lower 48) sco er l’Alasca èn situads en l’America dal Nord, entant che Hawai ed intgins territoris insulars pli pitschens sa chattan en il Pacific resp. en la Caribica. Il pajais è segnà d’ina fitg gronda diversitad geografica e climatica cun ina gronda varietad da spezias d’animals e da plantas.

Ils Stadis Unids da l’America èn il terz grond stadi dal mund, tant areguard la surfatscha da 9,83 milliuns kilometers quadrat (suenter la Russia ed il Canada) sco er areguard la populaziun da var 330 milliuns abitants (suenter la China e l’India). La pli gronda citad tenor dumber d’abitants è New York City, impurtantas regiuns metropolitanas èn Los Angeles, Chicago, Dallas, Houston, Philadelphia, Washington, Miami, Atlanta, Boston e San Francisco cun mintgamai bundant 5 milliuns abitants. Il grad d’urbanisaziun munta a bundant 82 % (situaziun dal 2018).

Pervi da l’immigraziun nà d’in grond dumber da pajais, èn ils Stadis Unids etnicamain in dals stadis ils pli multiculturals insumma. Cuntrari a la situaziun en ils 32 stadis federativs, n’è fixada al plaun federal nagina lingua uffiziala; de facto è però l’englais lingua uffiziala. En il sidvest sco er a Miami è ultra da quai la lingua spagnola derasada vastamain. Tut en tut eran il 2015 dapli che 350 linguas en diever quotidian, da quai var 150 indigenas. Tranter questas ultimas eran las pli grondas quella dals Yupik ad Alaska, dals Dakota or da la famiglia da linguas dals Sioux sco er la lingua dals Apatschs, alura keres, la lingua dals Pueblo, e cherokee.^[1]

Paleoindians èn immigrads avant bundant 13 000 onns or da l’Asia sin la terra franca nordamericana dals Stadis Unids odierns (Buttermilk Creek Complex), suenter avair colonisà plirs milli onns pli baud l’Alasca ch’appartegna oz als Stadis Unids. La colonisaziun europeica ha cumenzà vers il 1600 surtut nà da l’Engalterra, però en confruntaziun stinada e da lunga durada cun la Frantscha. Ils Stadis Unids èn sortids da las 13 colonias situadas a la costa da l’Atlantic. La dispita tranter la Gronda Britannia e las colonias americanas ha manà a la Revoluziun americana. Ils 4 da fanadur 1776 ha delegads da las 13 colonias relaschà la decleraziun d’independenza dals Stadis Unids ed uschia la fundaziun dals Stadis Unids da l’America. La Guerra d’independenza americana ch’è ida a fin cun la renconuschientscha da l’independenza, è stada l’emprima guerra d’independenza cunter ina pussanza coloniala europeica ch’ha gì success. Fin oz èn vegnids cumplettads 27 artitgels supplementars. Ils emprims diesch artitgels supplementars, che vegnan numnads ensemen Bill of Rights, èn vegnids ratifitgads il 1791 ed han garantì in grond dumber da dretgs inalienabels.

Incitads da la doctrina Manifest Destiny, han ils Stadis Unids cumenzà a s’expander sur l’America dal Nord – in process ch’ha durà fin en il 19avel tschientaner. En rom da quel èn vegnids stgatschads cun la forza pievels indians indigens, han ins conquistà novs territoris, t.a. en rom da la Guerra tranter l’America ed il Mexico, e fundà novs stadis federativs. La Guerra civila americana ha manà il 1865 en ils Stadis Unids a la fin da la sclavaria legala. A la fin dal 19avel tschientaner aveva il stadi cuntanschì in’extansiun che tanscheva fin al Pacific, e si’economia è daventada la pli gronda en tut il mund. La Guerra tranter l’America e la Spagna e l’Emprima Guerra mundiala han confermà la rolla dals Stadis Unids sco pussanza militara globala. Da la Segunda Guerra mundiala èn ils Stadis Unids sortids sco superpussanza e sco emprim pajais che disponiva d’armas atomaras, ed èn daventads in dals tschintg commembers permanents en il Cussegl da segirezza da l’ONU. Suenter la fin da la Guerra fraida e la schliaziun da l’Uniun sovietica, furman ils Stadis Unids la suletta superpussanza ch’è restada. Els èn commembers fundaturs da las Naziuns unidas, da l’Organisaziun dals stadis americans (OAS) e da bleras autras organisaziuns internaziunalas. Lur influenza politica e culturala è gronda en tut il mund.

Ils Stadis Unids èn in stadi industrialisà e la pli gronda economia publica en tut il mund cun in product interiur brut en l’autezza da 18,5 billiuns dollars il 2016, quai che correspunda a 25 % da la prestaziun economica globala nominala resp. a 17 % cun resguardar la capacitad da cumpra. Il medem onn aveva il pajais l’otgavel auta entrada per chau. Tenor la Banca mundiala èn ils Stadis Unids segnads d’ina da las pli grondas disparitads da las entradas tranter tut ils stadis da l’OECD. La prestaziun economica dal pajais vegn favurisada tras la ritgezza da resursas natiralas, in’infrastructura bain sviluppada ed ina productivitad ch’è en media vaira auta. Cumbain che la structura economica vegn per ordinari considerada sco postindustriala, furma il pajais anc adina in dals pli gronds producents da bains da consum en tut il mund. Il pajais era responsabel il 2016 per 36 % da tut las expensas militaras globalas e sa chatta uschia sin l’emprim plaz, suandà da la China cun 13 % e da la Russia cun 4,1 %. En consequenza dals attentats terroristics dals 11 da settember 2001 è vegnì proclamà il stadi d’urgenza.

1. ↑ Census Bureau Reports at Least 350 Languages Spoken in U.S. Homes, U.S. Census Bureau, 3 da november 2015.