Judicadu de Arbaree

Custu artìculu est iscritu cun sa grafia Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:

campidanesu · logudoresu · nugoresu

Judicadu de Arbaree
(detàllios)
Datos amministrativos
Limbas ufitziales	Sardu, Latinu
Limbas chistionadas	Limba sarda
Capitale	Tharros finas a su 1070[1] Aristanis finas a su 1410 Tàtari finas a su 1420
Polìtica
Forma de Istadu	Judicadu sardu
Forma de guvernu	Monarchia eletiva, a pustis ereditària, fintzas in lìnia feminina (portadora de tìtulu): sos donnos fondiàrios atribuiant su podere a su Iudex sive rex pro mèdiu de sa Corona de Logu a pustis de unu giuramentu, naradu bannus consensus, espressadu durante s'assemblea bàndida de intronizatzione. Sa Corona de Logu seberaiat su sutzessore si, a sa morte de su giùighe, non b'esserent erederis designados.
Cabu de Istadu	Giùighes de Arbaree
Nàschida	Pagu prus o mancu su 1000, cun Gonnàriu Comita de Lacon-Gunale
Càusa	ischirriadura dae su Judicadu de Torres
Fine	17 de austu de su 1420 cun Gulliermu III de Narbona
Càusa	Gulliermu III de Narbona at bèndidu sas prerogativas sovranas a Alfonso V de Aragona pro 100.000 fiorinos de oro
Territòriu e populatzione
Territòriu originale	Sardigna tzentru-otzidentale
Mannària màssima	A parre de s'istòricu Francesco Cesare Casula belle totu sa Sardigna, francu S'Alighera, Casteddu e Lungoni, in su 1391 - 1409
Populatzione	pagu prus o mancu 120.000 abitantes in su 1355-1365
Economia
Valuta	Aragonesa; dae su 1410 fintzas "minudos e patecheddas" de Gulliermu III de Narbona
Resursas	Agricoltura, allevamentu, iticoltura
Cummèrtzios cun	Istados mediterràneos: Penìsula ibèrica, Frantza, Istados italianos; Istados a làcana:Judicadu de Càlaris, Judicadu de Gaddura, Judicadu de Torres e, a pustis Repùblica de Pisa, sos Possedimentos Sennoriles de sos Doria in Sardigna, sos de sos Malaspina e sa Corona de Aragona
Religione e sotziedade
Religiones prus mannas	Catolitzèsimu
Religione de Istadu	Catolitzèsimu
Mapa de sas curadorias de su territòriu de incumintzu de su rennu de Arbaree
Evolutzione istòrica
Istadu antepostu	Judicadu de Torres
Istadu imbeniente	Regnu de Sardigna e Còrsica

Su Giuigadu de Arbaree est istadu unu de is bator rennos chi partziant sa Sardigna pro sa prus parte de s'Edade Mèdia. Su nùmene giuigadu est dèpidu a s'origine bizantina de s'istitutzione: sos bator rennos sunt de fatu nàschidos a cunsighidu de sa debilesa de s'Impèriu Romanu de Oriente, de chi s'ìsula faghiat parte, in antis a sas lòmpidas barbàricas.

Sa primu capitale fiat Tharros, abandonada a cara de su 1070 pro dda tramudare in Aristanis.

Est su chi at tentu durada prus longa intre sos bator judicados, de in antis a s'annu 1000 fintzas a su 1420. At fintzas tentu rolu de importu mannu in s'istòria de Sardigna, iscerende·si·nche dae sos àteros pro istabilidade polìtica prus manna e abilesa in su mantènnere autonomia.

Si connòschent prus de bintitres ingènneros de soberanos sutzèdidos s'unu a s'àteru a ddu guvernare, chi faghiant parte de sas iscràtzas Lacon-Gunale, Lacon-Zori, Lacon-Serra, Bas-Serra, Doria-Bas, Narbona-Bas. Sos ùrtimos ingènneros de jùdighes prus chi non sos cabudianos si sunt distinghidos pro sabiesa, chirchende de unire totu sa natzione sarda in unu rennu solu suta sa bandera issoro.^[2]

Sos àteros tres judigados ant passadu a manu a manu crises graes, abbadinados a sas voluntades de sas repùblicas marineras de Genova e Pisa. S'Arbaree si fiat intames alliadu cun sos Aragonesos, decrarende·si vassallu issoro, in s'intentu de nche bogare pisanos e genovesos de s'ìsula. In tempus afatante aiat iscontzadu s'alliàntzia, e ordingiadu una gherra contra su Rennu de Sardigna, istituidu de pabadu in su 1297 e infeudadu a Jacu II de Aragona pro pònnere fine a sas gherras intre angious e aragonesos in Sitzìlia.^[3]

1. ↑ Francesco Cesare Casula, p.143.
2. ↑ Ortu, p. 26
3. ↑ Ortu, p. 32