Qamadi (Af Carabi : ar; Af Ingiriis : wheat) waa midho yaryar oo firiley ah, kana baxa geedka qamadiga kaas oo dadka, xoolaha iyo xayawaanku cunaan. Geedka qamadiga ah Saynis ahaan loo yaqaano Triticum spp[1][2] waa midho firiley ah midaasi oo asal ahaan ka timid deegaanad Leefant ee bariga dhow, laakiin maanta laga beerto dhamaan caalamka oo idil. Sanadkii 2013ka waxsoo saarka heeda caalamku waxay ahayd 713 milyan oo tan taasi oo ka dhigeeysa firileyda sadexaad ugu soo saarka badan dunida. Waxaa ka horeeya oo kali ah galleyda (laga soo saaray 1,016 milyan ton) iyo bariiska oo laga soo saaray 745 milyan ton.[3]
Qamadi | |
---|---|
Qamadi | |
Kala soocida cilmiga ah | |
Boqortooyo: | Plantae |
Qaybinta: | Magnoliophyta |
Gacalka: | Liliopsida |
Dirka: | Poales |
Bahka: | Poaceae |
Duulka: | Triticum |
Sidoo kale, qamadigu wuxuu ahaa midka labaad ee ugu beerasho badnayd sanadkii 2009ka, taasi oo dunidu soo saartey 682 milyan ton; waxaa ka horeeysay kaliya galleyda oo laga soo saaray 817 milyan ton, waxaa isna dhinaca ku hayay bariiska oo laga soo saaray 679 milyan ton.[4]
Firileyda geedka qamadiga waxaa lagu beeraa dhulka ugu badan ee dhir laga ganacsado. Waxaana la sheegay in ganacsiga qamadigu ka sareeyo marka la iskudaro dhamaan midhaha la soo saaro oo dhan.[5] Marka laga hadlayo dhamaan caalamka, midhaha qamadigu waa hogaanka khudaarta borotiinka leh ee jidha dadku u baahan yahay. Tirada borotiin ee ku jirta firida qamadiga waxay ka badan tahay inta ku jirta galleyda, bariiska iyo garowga.[6] Marka laga eego dhinaca cuntooyinka dadku quutaan, guud ahaan qamadigu waa midka labaad ee ku xiga bariiska, taasi oo dhaafineysa galleyda maadaama iyada ay in badan u tahay quud xayawaanka.
Dhinaca kale, qamadigu wuxuu ahaa furo horumariyay xadaaradihii iyo ilbaxnimooyinkii hore ee aduunka, sababtoo ah waxay ka mid ahayd midhaha sida fudud loo beerto ee wax badan laga goosto, isla markaana wakhti aad u dheer la kaydin karaayay. Intaas waxaa dheer in qamadigu ka qeyb-qaatay soo shaacbixii maamul-caasimadeedka ka bilaabmey sida Baabiyloon iyo Asiyriya ee marka dambe isku bedelay xadaarado iyo boqortooyooyin balaadhan. Midhaha geedka qamadigu waa cunto degan taasi oo laga sameeyo daqiiqda, canjeerada, rootida, buskudka, keega, firida lagu qureecdo, baastada, noodhalka[7] iyo cuntooyinka la khamiiriyo si looga sameeyo khamri,[8] iyo noocyada kale ee alkahoosha,[9] iyo shidaalka dhirta.[10]
Iskusoo wada duub oo, waxaa jira lix nooc oo loo qeybiyo qamadiga: 1) qolof adag oo case, 2) dayr adke cas, 3) jiilaal case jilicsan, 4) durum (adayg), 5) adke cad, iyo 6) kulka cad jilicsan.[11] Noocyada adag ayaa leh macdanta ugu badan ee gluten waxaana loo isticmaalaa in laga sameeyo rootida, sabaayad iyo noocyada la midka ah. Dhinaca kale, qamadiga jilicsan waxaa laga sameeyaa rootida jilicsan sida canjeerada iyo malawaxa, keega iyo buskudka. Qaarada Yurub, in badan oo qamadiga laga beero deegaanadaasi waxaa dib u quuta xoolaha iyo xayawaanka carbiska ah.[12][13]
|title=
(caawin)
|title=
(caawin)
|ciwaan=
ignored (caawin); Hubi qiimaynta taariikhda: |archive-date=
(caawin)
|ciwaan=
ignored (caawin)
|title=
(caawin)
|ciwaan=
ignored (caawin)