Afganistani

Emirati Islamik i Afganistanit د افغانستان اسلامي امارت (Pashtoisht) Də Afġānistān Islāmī Imārat امارت اسلامی افغانستان (Darisht) Imārat-i Islāmī-yi Afghānistān
Flamuri Stema
Himni: دا د باتورانو کور Dā Də Bātorāno Kor "Kjo është Shtëpia e Trimave"[1]
Afganistani në globë Harta e Afganistanit
Gjendja	Shtet anëtar i OKB-së nën një qeveri të panjohur[2]
Kryeqyteti dhe qyteti më i madh	Kabul 34°31′N 69°11′E / 34.517°N 69.183°E / 34.517; 69.183
Gjuhët kryesore	Pashtoisht Darisht
Grupet etnike (Regjistrimi jozyrtar 2019)[3][4][5]	42% Pashtun 27% Taxhik 9% Hazara 9% Uzbek 4% Aimak 3% Turkmen 2% Baloch 4% Të tjerët
Besimi	99.7% Islami (zyrtarel) 0.3% Të tjerë (2009 estimate)[6]
Nofka	Afgan[7]
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Emirati unitare provizore teokratike islame[8][9][10]
• Udhëheqësi	Hibatullah Akhundzada
• Kryeministri	Hasan Akhund (Në detyrë)
• Shef i Drejtësisë	Abdul Hakim Ishaqzai
Kuvendi	Këshilli Drejtues (organ konsultativ)[11]
Themelimi
• Perandoria Hotak	1709–1738
• Perandoria Durrani	1747–1823
• Emirati	1823–1839
• Restaurimi i Mbretërisë Durrani	1839–1842
• Restaurimi i Emiratit	1842–1926
• Dost Mohammad bashkon Afganistanin	27 maj 1863
• Marrëveshja Anglo-Afgane	26 maj 1879
• Pavarësia	19 gusht 1919
• Mbretëria	9 qershor 1926
• Republikë	17 korrik 1973
• Republika Demokratike	27–28 prill 1978
• Shteti Islamik	28 prill 1992
• Emirati Islamik	27 shtatpr 1996
• Republika Islamike	26 janar 2004
• Restaurimi i Emiratit Islamik	15 gusht 2021
Sipërfaqja
• Gjithsej	652,867[12] km2 (252,073 sq mi) (40th)
• Ujë (%)	i papërfillshëm
Popullsia
• Përllogaritje 2021	40,218,234[4] (37-ta)
• Dendësia	48.08/km2 (124.5/sq mi) (174-ta)
Ekonomia
PBB (PFB)	Përllogaritje 2018
• Gjithsej	$72.911 billion[13] (96-ta)
• Për kokë banori	$2,024[13] (169-ta)
PBB (zyrtare)	Përllogaritje 2018
• Gjithsej	$21.657 miliardë[13] (111-ta)
• Për kokë banori	$493[13] (177-ta)
Monedha	Afgani (افغانی) (AFN)
Të dhëna të tjera
IZHNJ (2019)	0.511[14] i ulët · 169-ta
Zona kohore	UTC+4:30 Kalendari diellor (D†)
Ana e drejtimit të makinës	right
Prefiksi telefonik	+93
Kodi i internetit TLD	.af افغانستان.

Afganistani, zyrtarisht Emirati Islamik i Afganistanit, është një shtet pa dalje në det i vendosur në kryqëzimin e Azisë Qendrore dhe Azisë Jugore. E referuar si Zemra e Azisë,^[15] kufizohet me Pakistanin në lindje dhe jug,^[a] Iranin në perëndim, Turkmenistanin në veriperëndim, Uzbekistanin në veri, Taxhikistanin në verilindje dhe Kinën në verilindje. dhe lindje. Duke zënë 652,864 kilometra katrorë tokë, vendi është kryesisht malor me fusha në veri dhe jugperëndim, të cilat ndahen nga vargmalet malore Hindu Kush. Kabuli është qyteti më i madh i vendit dhe shërben si kryeqyteti i tij. Sipas rishikimit të Popullsisë Botërore, që nga viti 2023, popullsia e Afganistanit është 43 milionë.^[4]

Banimi i njeriut në Afganistan daton në epokën e Paleolitit të Mesëm. Afganistani ka qenë historikisht shtëpi e popujve të ndryshëm dhe ka qenë dëshmitare e fushatave të shumta ushtarake, duke përfshirë ato nga persët, Aleksandri i Madh, Perandoria Maurya, muslimanët arabë, mongolët, britanikët, Bashkimin Sovjetik dhe një koalicion të udhëhequr nga SHBA. Afganistani shërbeu gjithashtu si burimi nga i cili greko-baktrianët dhe mogulët, ndër të tjera, u ngritën për të formuar perandori të mëdha.^[17]

Shteti modern i Afganistanit filloi me Perandorinë Afgane Durrani në shekullin e 18-të,^[18] edhe pse Dost Mohammad Khan nganjëherë konsiderohet të jetë themeluesi i shtetit të parë modern afgan.^[19] Dost Mohammad vdiq më 1863, disa ditë pas fushatës së tij të fundit për të bashkuar Afganistanin, dhe si pasojë Afganistani u kthye në luftë civile. Gjatë kësaj kohe, Afganistani u bë një shtet bufer në Lojën e Madhe midis Perandorisë Britanike dhe Perandorisë Ruse. Nga India, britanikët u përpoqën të nënshtronin Afganistanin, por u zmbrapsën në Luftën e Parë Anglo-Afgane. Megjithatë, Lufta e Dytë Anglo-Afgane pa një fitore britanike dhe vendosjen e suksesshme të ndikimit politik britanik. Pas Luftës së Tretë Anglo-Afgane më 1919, Afganistani u çlirua nga hegjemonia e jashtme politike dhe doli si Mbretëria e Afganistanit në qershor 1926 nën Amanullah Khan. Kjo monarki zgjati gati gjysmë shekulli, derisa Zahir Shah u rrëzua në vitin 1973, pas së cilës u krijua Republika e Afganistanit.

Që nga fundi i viteve 1970, historia e Afganistanit ka qenë e dominuar nga luftëra të gjera, duke përfshirë grushtet e shtetit, pushtimet, kryengritjet dhe luftërat civile. Konflikti filloi në vitin 1978 kur një revolucion komunist krijoi një shtet socialist dhe luftimet pasuese e shtynë Bashkimin Sovjetik të pushtonte Afganistanin në vitin 1979. Muxhahedin luftuan kundër sovjetikëve në Luftën Sovjetike-Afgane dhe vazhduan të luftonin mes tyre pas tërheqjes së sovjetikëve në vitin 1989. Talibanët kontrolluan pjesën më të madhe të vendit deri në vitin 1996, por Emiratet e tyre Islamike të Afganistanit morën pak njohje ndërkombëtare përpara përmbysjes së tij në pushtimin amerikan të Afganistanit në vitin 2001. Talibanët u kthyen në pushtet në vitin 2021 pasi pushtuan Kabulin dhe përmbysën qeverinë e Republikës Islamike të Afganistanit, duke i dhënë fund luftës 2001–2021.^[20] Në shtator 2021, Talebanët rithemeluan Emiratin Islamik të Afganistanit.^[21] Qeveria talebane mbetet e panjohur ndërkombëtarisht.^[22]

1. ^ Tharoor, Ishaan (19 qershor 2013). "The Taliban's Qatar Office: Are Prospects for Peace Already Doomed?". Time (në anglisht). ISSN 0040-781X. Marrë më 19 gusht 2021.
2. ^ "Taliban closer to international recognition, says foreign minister". Agence France-Presse (në anglisht). Kabul. France 24. 3 shkurt 2022. Marrë më 14 mars 2022.
3. ^ timesofindia (23 gusht 2021). "Afghanistan's ethnic mosaic". The Times of India (në anglisht).
4. ^ ^{a b c} World Population Review (19 shtator 2021). ""Afghanistan Population 2021"" (në anglisht).
5. ^ statista.com (20 gusht 2021). "Distribution of Afghan population by ethnic group 2020" (në anglisht).
6. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Factbook
7. ^ "Constitution of Afghanistan" (në anglisht). 2004. Arkivuar nga origjinali më 20 shtator 2016. Marrë më 16 shkurt 2013.
8. ^ Choi, Joseph (8 shtator 2021). "EU: Provisional Taliban government does not fulfill promises". The Hill (në anglisht). Marrë më 18 mars 2022.
9. ^ Bezhan, Frud (7 shtator 2021). "Key Figures In The Taliban's New Theocratic Government". Radio Farda (në anglisht). Radio Free Europe/Radio Liberty. Marrë më 6 shkurt 2022.
10. ^ Jones, Seth G. (dhjetor 2020). "Afghanistan's Future Emirate? The Taliban and the Struggle for Afghanistan". CTC Sentinel (në anglisht). Combating Terrorism Center. 13 (11). Arkivuar nga origjinali më 11 shkurt 2022. Marrë më 5 mars 2022.
11. ^ Sofoglu, Murat (27 shtator 2021). "How the Taliban governs itself". TRT World (në anglisht). Marrë më 13 mars 2022.
12. ^ Central Statistics Office Afghanistan
13. ^ ^{a b c d} "Afghanistan" (në anglisht). International Monetary Fund. Marrë më 14 nëntor 2018.
14. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 15 dhjetor 2020. fq. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Marrë më 16 dhjetor 2020.
15. ^ "Securing Stability in Afghanistan, the 'Heart of Asia'". thediplomat.com (në anglishte amerikane). Arkivuar nga origjinali më 21 nëntor 2020. Marrë më 2022-02-25.
16. ^ "Ministry of Home Affairs (Department of Border Management)" (PDF) (në anglisht). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 17 mars 2015. Marrë më 1 shtator 2008.
17. ^ Griffin, Luke (14 janar 2002). "The Pre-Islamic Period". Afghanistan Country Study (në anglisht). Illinois Institute of Technology. Arkivuar nga origjinali më 3 nëntor 2001. Marrë më 14 tetor 2010.
18. ^ "Afghanistan: the land that forgot time". The Guardian (në anglisht). 26 tetor 2001. Arkivuar nga origjinali më 14 dhjetor 2021. Marrë më 14 dhjetor 2021.
19. ^ "DŌST MOḤAMMAD KHAN". Encyclopaedia Iranica (në anglisht). 1995. Arkivuar nga origjinali më 29 prill 2011. Marrë më 8 shkurt 2023.
20. ^ Watkins, Andrew H. (nëntor 2021). Cruickshank, Paul; Hummel, Kristina (red.). "An Assessment of Taliban Rule at Three Months" (PDF). CTC Sentinel (në anglisht). West Point, New York: Combating Terrorism Center. 14 (9): 1–14. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 29 nëntor 2021. Marrë më 29 nëntor 2021.
21. ^ "Who Will Run the Taliban Government?". crisisgroup.org (në anglisht). 2021-09-09. Arkivuar nga origjinali më 18 tetor 2022. Marrë më 2022-10-18.
22. ^ "The Taliban: Unrecognized and unrepentant". Middle East Institute (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 18 tetor 2022. Marrë më 2022-10-18.

Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>