Back Австриа-Венгриа Abkhazian Oostenryk-Hongarye Afrikaans Österreich-Ungarn ALS ኦስትሪያ-ሀንጋሪ Amharic Imperio Austrohongaro AN Ēastrīce-Ungerland ANG الإمبراطورية النمساوية المجرية Arabic الامبراطوريه النمساويه المجريه ARZ Imperiu austrohúngaru AST Avstriya-Macarıstan Azerbaijani
Perendoria Austro-Hungareze | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1867–1918 | |||||||||||||||||||||||||||
 Stema (1915–1918)
(shiko gjithashtu Flamuj të Austro-Hungarisë) | |||||||||||||||||||||||||||
| Parimi: Indivisibiliter ac inseparabiliter ("E pandashme dhe e pandashme") | |||||||||||||||||||||||||||
| Himni: Gott erhalte, Gott beschütze ("Zoti do të shpëtojë, Zoti do të mbrojë") | |||||||||||||||||||||||||||
.svg) Austro-Hungaria në prag të Luftës së Parë Botërore | |||||||||||||||||||||||||||
| Kryeqyteti | Vjena Budapest | ||||||||||||||||||||||||||
| Gjuhët e zakonshme | Gjermanisht Hungarisht Krocisht Italisht | ||||||||||||||||||||||||||
| Besimi | 76.6% Katolik 8.9% Protestant 8.7% Ortodoks 4.4% Jehudizmi 1.3% Mysliman | ||||||||||||||||||||||||||
| Nofka | Austro-Hungarez | ||||||||||||||||||||||||||
| Qeveria | |||||||||||||||||||||||||||
| Lloji i qeverisjes | Monarkia kushtetuese parlamentare federale | ||||||||||||||||||||||||||
| Mbret-Perandor | |||||||||||||||||||||||||||
• 1867–1916 | Franc Jozef I | ||||||||||||||||||||||||||
• 1916–1918 | Karl I & IV | ||||||||||||||||||||||||||
| Ministër-President i Austrisë | |||||||||||||||||||||||||||
• 1867 (i pari) | F. F. von Beust | ||||||||||||||||||||||||||
• 1918 (i fundit) | Heinrich Lammasch | ||||||||||||||||||||||||||
| Kryeministri i Hungarisë | |||||||||||||||||||||||||||
• 1867–1871 (i pari) | Gyula Andrássy | ||||||||||||||||||||||||||
• 1918 (i fundit) | Mihály Károlyi | ||||||||||||||||||||||||||
| Kuvendi | Dy legjislatura kombëtare | ||||||||||||||||||||||||||
| Epoka historike | Shekulli XIX-Lufta e Parë Botërore | ||||||||||||||||||||||||||
| 30 mars 1867 | |||||||||||||||||||||||||||
| 7 tetor 1879 | |||||||||||||||||||||||||||
| 6 tetor 1908 | |||||||||||||||||||||||||||
| 28 qershor 1914 | |||||||||||||||||||||||||||
| 28 korrik 1914 | |||||||||||||||||||||||||||
| 31 tetor 1918 | |||||||||||||||||||||||||||
| 12 nëntor 1918 | |||||||||||||||||||||||||||
| 16 nëntor 1918 | |||||||||||||||||||||||||||
| 10 shtator 1919 | |||||||||||||||||||||||||||
| 4 qershor 1920 | |||||||||||||||||||||||||||
| Sipërfaqja | |||||||||||||||||||||||||||
| 1905 | 621,538 km2 (239,977 sq mi) | ||||||||||||||||||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||||||||||||||||||
| Monedha |
| ||||||||||||||||||||||||||
| Të dhëna të tjera | |||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||
Austro-Hungaria, e njohur edhe si Perandoria Austro-Hungareze ose Monarkia Dyfishtë, ishte një monarki kushtetuese shumëkombëshe në Evropën Qendrore[a] midis 1867 dhe 1918. Një aleancë ushtarake dhe diplomatike, ajo përbëhej nga dy shtete sovrane me një monark të vetëm, i cili u titullua si perandor i Austrisë dhe mbret i Hungarisë.[1] Austro-Hungaria përbënte fazën e fundit në evolucionin kushtetues të Monarkisë Habsburge: ajo u formua me kompromisin austro-hungarez të vitit 1867 si pasojë e Luftës Austro-Prusiane dhe u shpërbë menjëherë pasi Hungaria përfundoi bashkimin me Austrinë më 31 tetor 1918.
Një nga fuqitë kryesore të Evropës në atë kohë, Austro-Hungaria ishte gjeografikisht vendi i dytë më i madh në Evropë, pas Perandorisë Ruse, me 621,538 km2 dhe i treti më i populluari (pas Rusisë dhe Perandorisë Gjermane). Perandoria ndërtoi industrinë e katërt më të madhe të ndërtimit të makinerive në botë, pas Shteteve të Bashkuara, Gjermanisë dhe Mbretërisë së Bashkuar.[2] Austro-Hungaria u bë gjithashtu prodhuesi dhe eksportuesi i tretë më i madh në botë i pajisjeve elektrike shtëpiake, pajisjeve elektrike industriale dhe aparateve të prodhimit të energjisë për termocentrale, pas Shteteve të Bashkuara dhe Perandorisë Gjermane,[3] dhe ndërtoi rrjetin e dytë më të madh hekurudhor të Evropës, pas Perandorisë Gjermane.
Me përjashtim të territorit të Bashkëpronësisë së Bosnjës, Perandoria e Austrisë dhe Mbretëria e Hungarisë ishin vende të veçanta sovrane në të drejtën ndërkombëtare. Kështu përfaqësues të veçantë nga Austria dhe Hungaria nënshkruan traktate paqeje duke rënë dakord për ndryshime territoriale,[4] për shembull Traktati i Saint-Germain dhe Traktati i Trianonit. Shtetësia dhe pasaportat ishin gjithashtu të ndara.[5][6]
Në thelbin e saj ishte monarki e dyfishtë, e cila ishte një bashkim i vërtetë midis Cisleithania, pjesëve veriore dhe perëndimore të ish-Perandorisë Austriake dhe Transleithania (Mbretëria e Hungarisë). Pas reformave të vitit 1867, shtetet austriak dhe hungarez ishin të barabartë në pushtet.[7] Të dy vendet zhvilluan politika të bashkuara diplomatike dhe të mbrojtjes. Për këto qëllime, ministritë "e përbashkëta" të punëve të jashtme dhe të mbrojtjes mbaheshin nën autoritetin e drejtpërdrejtë të monarkut, siç ishte një ministri e tretë e financave përgjegjëse vetëm për financimin e dy portofoleve "të përbashkëta". Një komponent i tretë i bashkimit ishte Mbretëria e Kroacisë-Sllavonisë, një rajon autonom nën kurorën hungareze, i cili negocioi marrëveshjen kroato-hungareze në vitin 1868. Pas vitit 1878, Bosnja dhe Hercegovina ra nën sundimin e përbashkët ushtarak dhe civil austro-hungarez[8] derisa u aneksua plotësisht në vitin 1908, duke provokuar krizën e Bosnjës.
Austro-Hungaria ishte një nga fuqitë qendrore në Luftën e Parë Botërore, e cila filloi me një deklaratë lufte austro-hungareze në Mbretërinë e Serbisë më 28 korrik 1914. Ajo tashmë ishte shpërbërë në mënyrë efektive në kohën kur autoritetet ushtarake nënshkruan Armëpushimin e Villa Giusti më 3 nëntor 1918. Mbretëria e Hungarisë dhe Republika e Parë Austriake u trajtuan si pasardhës të saj de jure, ndërsa pavarësia e Republikës së Parë Çekosllovake, Republikës së Dytë Polake dhe Mbretërisë së Jugosllavisë, respektivisht, dhe shumica e kërkesave territoriale të Mbretërisë së Rumanisë dhe Mbretërisë së Italisë u njohën gjithashtu nga fuqitë fituese në vitin 1920.
Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>
- ^ Martin Mutschlechner: The Dual Monarchy: two states in a single empire
- ^ Schulze, Max-Stephan. Engineering and Economic Growth: The Development of Austria–Hungary's Machine-Building Industry in the Late Nineteenth Century, p. 295. Peter Lang (Frankfurt), 1996.
- ^ Publishers' Association, Booksellers Association of Great Britain and Ireland (1930). The Publisher, Volume 133 (në anglisht). fq. 355.
- ^ Gyula Andrássy (1896). Az 1867-iki (i.e. ezernyolcszázhatvanhetediki) kiegyezésről (në hungarisht). Franklin-Társulat. fq. 321.
- ^ Eric Roman (2003). Austria-Hungary & the Successor States: A Reference Guide from the Renaissance to the Present. European nations Facts on File library of world history (në anglisht). Infobase Publishing. fq. 401. ISBN 9780816074693.
- ^ Szávai, Ferenc Tibor. "Könyvszemle (Book review): Kozári Monika: A dualista rendszer (1867–1918): Modern magyar politikai rendszerek". Magyar Tudomány (në hungarisht). fq. 1542. Marrë më 20 korrik 2012.
- ^ "Hungary - Dual Monarchy, Austro-Hungarian Empire, WWI | Britannica". www.britannica.com (në anglisht). Marrë më 2024-05-16.
- ^ Minahan, James. Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, p. 48.