Back Spaanse Ryk Afrikaans الإمبراطورية الإسبانية Arabic الامبراطوريه الاسپانيه ARZ Imperiu Español AST İspaniya imperiyası Azerbaijani ایسپانیا ایمپیراتورلوغو AZB Imperyong Espanyol BCL Іспанская імперыя Byelorussian Испанска империя Bulgarian Impalaeriezh trevadennel Spagn Breton
| Ispaniya imperiyasi Imperio Español (ispancha) Imperium Hispanicum (lotincha) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Shiori Plus Ultra (lotincha) | |||||||||
| Madhiya Marcha Real (ispancha) | |||||||||
 Bir vaqtlar Ispaniya monarxiyasi yoki imperiyasining hududlari boʻlgan dunyoning territoriyalari | |||||||||
| Poytaxti | Madrid | ||||||||
| Til(lar)i | Ispan tili Lotin tili | ||||||||
| Dini | katolik | ||||||||
| Pul birligi | Ispan reali, Escudo, Ispan dollari, Ispan pesetasi | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Kompozitsion monarxiya (Gabsburglar) Mutlaq monarxiya (Burbonlar) | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - 1402-96 | Kanar orollarining bosib olinishi | ||||||||
| - 1512-yil | Navarrening bosib olinishi | ||||||||
| - 1580-1640 | Portugaliya bilan ittifoq | ||||||||
| - 1808-1833 | Ispaniya Amerikasining mustaqillik urushlari | ||||||||
| - 10-dekabr 1898-yil | Parij shartnomasi | ||||||||
.svg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Ispaniya imperiyasi (ispancha: Imperio Español; lotincha: Imperium Hispanicum), tarixda Ispan monarxiyasi (ispancha: Monarquía Hispánica) va Katolik monarxiyasi (ispancha: Monarquía Católica[1]) nomlari bilan tilga olingan tarixdagi eng yirik imperiyalardan biri edi. XV asr oxiridan XIX asr boshlariga qadar Ispaniya Yangi dunyoning ulkan hududini, Filippinning Osiyo arxipelagini, ular „Indies“ deb atalgan (ispancha: Las-Indias) va Yevropa, Afrika va Okeaniya hududlarini nazorat qilib turgan.[2][3] Ispaniya XVI-XVII asrlarning eng kuchli imperiyalaridan biri edi. Ispaniya imperiyasi „quyosh hech qachon botmaydigan imperiya“ deb nomlandi va XVIII asrda eng keng hududlariga ega boʻldi[4][5][6].
Kastiliya Iberiyada hukmronlik qiladigan shohlikka aylandi. Imperiya Ispaniyaning Gabsburglar sulolasi (1516-1700) hukmronligi ostida tashkil etildi va Ispaniya Burbon monarxlari davrida imperiya Hindular hududidan tushumini koʻpaytirdi[7]. Hindular hududida imperiyaning obroʻ-eʼtibori papa tomonidan patronat qilish vakolatini berish orqali kuchaytirildi va bu unga diniy sohada kuch berdi[8]. Ispaniya imperiyasining shakllanishidagi muhim element siyosiy, diniy va ijtimoiy hamjihatlikni boshlagan, ammo siyosiy birlashishni boshlamagan katolik monarxlari kastiliyalik Izabella va aragonlik Ferdinand II oʻrtasidagi sulolaviy ittifoq mavjud edi[9]. Iberiya qirolliklari oʻziga xos maʼmuriyat va yuridik konfiguratsiyalarga ega boʻlgan siyosiy oʻziga xosliklarini saqlab qolishgan[10].
Philip II davrida (1556-98) Ispaniya bir vaqtning oʻzida Gollandiya qoʻzgʻoloni, Fransiya diniy urushlari va Angliya bilan toʻqnashuvlarda ishtirok etganiga qaramay, dunyodagi eng kuchli Yevropa millati sifatida tanilgan. 1580-yilda Ispaniya Philip II mustamlakachilik hukmronligiga erishdi va Portugaliya va uning imperiyasini Oʻrta yer dengizidagi eng yirik dengiz kuchlari bilan oʻziga qoʻshdi (Kastiliya, Aragon, Sitsiliya va Neapol),Ispaniya Gollandiyasi, Fransiyadagi Franse-Comté, Germaniyadagi Reynlandiya, zamonaviy Kanadaga chegaradosh Yangi Ispaniya qirolligidan tortib Patagoniyaga qadar, Hindiston va Janubiy Osiyoda savdo portlari Ispaniyaga boʻysundirildi. Shuningdek, u Angliya taxtiga nikoh orqali daʼvo qilgan[11].
Xristofor Kolumb Amerikani kashf etgandan keyin Ispaniya u yerdagi katta yerlarni egallab oladi va Amerikadagi Ispaniya imperiyasi paydo boʻladi. XVI asr boshlarida u Atstek imperiyasi va Inklar imperiyalarini zabt etdi va Ispaniya tojiga sodiq boʻlgan mahalliy odamlarni saqlab qoldi va xristianlikni oʻz jamoalari va qirol hukumati oʻrtasida vositachilar sifatida qabul qildi[12]. Qisqa vaqt ichida Amerika qirollik hokimiyati vakolatiga topshirilgandan soʻng, qirol ushbu hududlarni nazorat qilishni oʻz zimmasiga oldi va u yerda hukmronlik qilish uchun Hindular Kengashini tuzdi. Keyin imperiya ikkita katta aholi punkti boʻlgan Meksika va Peruda yangi qonunlarni oʻrnatdi[13]. Ispaniyalik Magellenning Yerni aylanib chiqishidan soʻng, Fillipin ham Ispaniya mustamlakalaridan biriga aylantirildi.
XVIII asrning oxirida Burbon monarxlari tomonidan imperiyaning tashqi siyosatni boshqarish tuzilishi sezilarli ravishda isloh qilindi. Imperiya savdosining monopoliyasi XVII asrning boshlarida buzilgan, bir qancha moliyaviy qiyinchiliklarga duch kelindi[14]. XVII asrda Yevropaning isteʼmol tovarlari uchun toʻlovlarni amalga oshirish uchun kumush daromadning oʻzgarishi va uning imperiyasini himoya qilish xarajatlarining oʻsishi bilan Amerikaning Ispaniya uchun sezilarli imtiyozlari pasayib borgan[15].
- ↑ Fernández Álvarez, Manuel. España y los españoles en los tiempos modernos (Spanish). University of Salamanca, 1979 — 128-bet.
- ↑ „Extension“ (en). pares.mcu.es (2015-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2018-yil 12-iyun.
- ↑ https://www.history.org/foundation/journal/spring13/spanish.cfm[sayt ishlamaydi]
- ↑ „Spain profile“. BBC News (14-oktabr 2019-yil).
- ↑ „The Spanish Habsburgs | Western Civilization“.
- ↑ Cropsey, Seth. Seablindness: How Political Neglect Is Choking American Seapower and What to Do About It (en). Encounter Books, 2017-08-29. ISBN 9781594039164.
- ↑ Tracy, James D.. The Rise of Merchant Empires: Long-Distance Trade in the Early Modern World, 1350–1750. Cambridge University Press, 1993 — 35-bet. ISBN 978-0-521-45735-4.
- ↑ Schwaller, John F., „Patronato Real“ in Encyclopedia of Latin American History and Culture 1996, vol 4, p. 323–324
- ↑ Gibson 1966, s. 90–91.
- ↑ Gibson 1966, s. 4.
- ↑ Barbieri, Pierpaolo.. Hitler's Shadow Empire : Nazi economics and the Spanish Civil War. ISBN 9780674426238. OCLC 908146064.
- ↑ Spalding, Karen (November 1973). "Kurakas and Commerce: A Chapter in the Evolution of Andean Society". Hispanic American Historical Review 53 (4): 581–599. doi:10.2307/2511901. ISSN 0018-2168. https://archive.org/details/sim_hispanic-american-historical-review_1973-11_53_4/page/581.
- ↑ Burkholder, Mark A. „Council of the Indies“ in Encyclopedia of Latin American History and Culture 1996, vol. 2, p. 293.
- ↑ Lynch 1989, ss. 10–11.
- ↑ Elliott 1989, s. 24-25.